B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

Z =q
t
 : q
iat
 : Kq
iat
 
Ushbu ko’rsatkichni bir marotaba yuk tashish uchun ketgan transport 
harajatlari summasiga ko’paytirish orqali chetdan jalb qilingan avtotransport uchun 
to’lov harajatlarini hisoblab olish ko’p qiyinchilik tug’dirmoqda. Bu harajatlar 
summasi (Ixat) quyidagicha aniqlanadi.
Ixat = Z ∙ R 
Ushbu summaga yuklash va tushurish harajatlarini (agar bu ishni yollanma 
ishchilar bajarsa) qo’shish kerak bo’ladi.
«Tashkilotlar tomonidan bajarilgan ishlar va xizmatlar» moddasida boshqa 
tashkilot xizmati uchun to’lovlar ham ko’rsatiladi. Ularga aloqa, axborot-hisoblash 
xizmati, tashqi idora quriqlash xizmati, auditor tashkilotlar, reklama agentliklari, 
natural va yuridik muassasalar va boshqa xizmatlar ham kiradi.
Ushbu harajatlar summasi o’tgan yillar ma’lumotlarini tahlili natijasidan 
kelib chiqqan holda aniqlangan ularni hajmini rejalashtirilgan yilga belgilangan 
tarif to’lovlari miqdoriga (yoki tariflarni o’zgarish indekslaridan foydalangan 
holda) ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi.
Muomala harajatlarida eng katta hissaga ega bo’lgan modda – bu «Ish haqi 
harajatlari»dir. Ushbu moddani rejalashtirish masalasi 11,5 paragrafda batafsil 
yoritilgan.

---

85 
«Ijtimoiy sug’urta harajatlari» belgilangan normalardan kelib chiqqan 
holda aniqlanadi.
«Savdo ehtiyojida foydalanish uchun, ijara harajatlari va binolar, 
inshoatlarni ta’mirlash, xonalar va jihozlarni saqlash» harajatlari ijaraga olingan 
binolar va boshqa ishlab chiqarish vositalarini soni, turi va boshqa jihatlaridan 
kelib chiqqan ijara aqi miqdoridan (shartnomalar asosida) kelib chiqqan holda 
hisoblanadi. ªolgan harajatlar inshoatlarni ta’mirlash ishlar smetasidan, xonalar va 
jihozlarni saqlash normalaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
«Asosiy vositalar amortizatsiyasi». Ushbu harajatlar xususiy asosiy 
fondlarning boshlang’ich qiymati (balans qiymati) va ularning turlari bo’yicha 
belgilangan amortizatsiya normalari asosida hisob-kitob qilinadi.
Amortizatsiya tushunchasi, normalari darslikning birinchi qismini 117-119 
betlarida yoritilgan.
«YOqilg’i, gaz va elektroenergiya harajatlari» ushbu harajatlarni summasi 
yoqilg’i, gaz va elektroenergiya iste’mol qiladigan asosiy vositalarni tegishli 
o’lchov birliklari (Masalan, binoni kubaturasi, transport vositalarini har 100 km 
yoqilg’i ishlatish normasi va boshqalar) bo’yicha soni, hajmi, ular uchun 
belgilangan harajatlar normalaridan va tariflardan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
«Tovarlarni saqlash, ishlov berish, saralash va joylash (o’rash) harajatlari» 
o’tgan yillar tahlili natijalari, rejalashtirilgan yilga ushbu harajatlarni talab 
qiladigan tovar guruhlari bo’yicha tovar aylanmasi hajmi va tegishli norma va 
normotivlar asosida hisob-kitob qilinadi.
«Savdo reklamasi harajatlari» marketing bo’limini ish rejalaridan va 
reklama uchun harajatlar smetasidan kelib chiqqan holda va o’tgan yillardagi 
ushbu harajatlarni o’zgarish tendensiyalarini hisobga olgan holda aniqlanadi.
«Tashish, saqlash va sotish davrida tovarlar va mahsulotlarning 
yo’qotilishi» bo’yicha harajatlar tegishli tovar guruhlari bo’yicha tovar aylanishi 
rejasi (sotib olish baholarida) va beligalngan normalar asosida hisoblanadi.
Muomala harajatlarini qolagn moddalari ham tegishlicha norma va 
normotivlarni qo’llagan holda texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar asosida aniqlanadi.

---

86