§2. Məcmu tələb və təklif
Makroiqtisadi tarazlığı daha aydın başa düşmək üçün
onun qarşılaşan tərəfləri olan məcmu tələbi və təklifi nəzərdən
keçirək. ―Məcmu tələb‖ məhfumu iqtisadiyyatın müxtəlif
bölmələrinin həmin vaxt ərzində xərcləməyə hazır olduğu
pulun məcmu həcmini bildirir.
Məcmu tələb
(AD-agregate
demand) dedikdə, milli iqtisadiyyatda yaradılmış bütün son
məhsul və xidmətlərin alınması üçün iqtisadi subyektlərin
hamısı tərəfindən planlaşdırılmış məcmu xərclər başa düşülür:
AD=C + İ + G + Nx
Burada: C - ev təsərrüfatlarının istehlak xərcləri;
İ- xüsusi bölmənin investisiya xərcləri;
G – dövlət xərcləri;
416
Nx – xalis ixrac.
Məcmu tələbin çox hissəsini (50%) əhalinin istehlak
xərcləri, 30%-ə yaxınını dövlət xərcləri, 15-20% -ni xüsusi
bölmənin investisiya xərcləri təşkil edir.
Məcmu tələbin səviyyəsinə bir çox amillər təsir edir.
Bunlara real milli gəlirin səviyyəsi, yığılmış əmlakın səviyyəsi,
dövlətin maliyyə, pul-kredit siyasəti və s. Onun səviyyəsinə
təsir edən əsas amillərdən biri də ölkədə qiymətlərin ümumi
səviyyəsidir.
İqtisadi nəzəriyyədə məcmu tələb kəmiyyətinin qiymət-
lərinin səviyyəsindən azalan asılılıq qanunu nəzəri cəhətdən
əsaslandırılır. Bu qanun qiymətlərin dəyişməsi (artırılması)
nəticəsində iqtisadiyyatda baş verən üç effektin (təsirin)
xarakterinə əsasalanır:
a)
faiz dərəcəsi effekti, belə ki, qiymətlərin səviyyəsinin
artması (digər amillər sabit qaldıqda) pula tələbin artmasına
səbəb olur. Bunun nəticəsində isə faiz dərəcəsi yüksəlir. Faiz
dərəcəsinin yüksəlməsi isə investisiya qoyuluşları və digər
məqsədlər üçün kredit götürülməsinə marağın azalmasına
səbəb olur. Nəticədə məcmu tələb azalır.
b)
Varlılıq və ya real kassa qalıqları effekti. Qiymətlərin
ümumi səviyyəsinin yüksəldilməsi bank əmanətlərinin,
qiymətli kağızlardan gəlirlərin real dəyərinin aşağı düşməsinə
səbəb olur. Nəticədə istehlakçılar əvvəlki zənginliklərini bərpa
etmək üçün alışlarını azaldır, yığım həyata keçirirlər. Bunların
nəticəsində isə məcmu tələb azalır.
c)
İdxal alışları effekti. Ölkədə qiymətlərin səviyyəsinin
yüksəlməsi xarici əmtəə və xidmətlərin idxalının artmasına, və
milli əmtəə və xidmətlərin ixracının azalmasına səbəb olur.
Nəticədə məcmu tələbin tərkib hissəsi olan xalis ixracın
azalması baş verir.
Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin aşağı düşməsi isə
yuxarda nəzərdən keçirilənlərin əksinin baş verməsinə səbəb
417
olur. Yəni istehlakçılar daha çox məhsul və xidmətlər alır daha
ucuz milli məhsulun xarici bazarda satılmaq imkanı yaranır və
s. .Bütün bunların nəticəsində isə məcmu tələb artır.
Qiymətlərin ümumi səviyyəsi dəyişməz qaldığı halda da
məcmu təklifin artıb-azalmasına təsir göstərən amillər vardır.
Bunlar qeyri-qiymət amilləri adlanır. Məcmu tələbə təsir
göstərən qeyri-qiymət amilləri aşağıdakılardır:
-
istehlak yönümlü xərclərdə dəyişikliklər;
-
investisiya xərclərindəki dəyişikliklər;
-
xalis ixracatda dəyişikliklər.
İstehlak yönümlü xərclərdəki dəyişikliklər istehsalçıların
zövqündəki dəyişikliklər, onların borcları, vergilərin miqdarı
və dərəcələri, cərimələrin səviyyəsi və s. ilə əlaqədardır.
İnvestisiya xərclərindəki dəyişikliklər isə faiz dərəcəsinin
dəyişməsi, gözlənilən mənfəət, müəsisələrdən alınan vergi,
texnologiyadakı dəyişikliklər və s. ilə əlaqədardır.
Xalis ixracatın artması da qiymətlərin dəyişilməzliyi
şəraitində məcmu tələbin artmasına səbəb olur.
Makroiqtisadi tarazlığın bir tərəfi məcmu tələbdirsə, digər
tərəfi məcmu təklifdir. Məcmu təklif (AS- aggregate supple)
dedikdə, ölkədə istehsal olunmuş və qiymətlərin bütün
mümkün səviyyələrində iqtisadi subyektlərin müəyyən müddət
ərzində təklif etməyə hazır olduqları məhsul və xidmətlərin
məcmusu nəzərdə tutulur. Məcmu təklif istehsal olunmuş milli
gəlir də adlandırıla bilər. Qiymətlə təklif arasındakı düz
proporsionallıq məcmu təklif üçün də doğrudur. Məcmu təklifi
də qiymətin səviyyəsinə uyğun olaraq artıb-azalır. Lakin, ayrı-
ayrı bazarlar üçün bu asılılığı əsaslandıran həmin şərtlər,
makroiqtisadi səviyyədə məsələni izah etmək üçün kifayət
etmir. Hər bir istehsal subyekti istehsalı artırmaq üçün xərclərlə
gəlirləri müqayisə edir. İstehsal olunan məhsulun qiymətinin
artması istehsalı artmağa sövq etsə də, qiymətlərin ümumi
səviyyəsinin artması istehsalı (təklifin) artması firmanın
418
marağının təmin etməmiş olur. Buna görə də məcmu təklifin
öyrənilməsində yeni amillərin təsirinin nəticələrini nəzərə
almağa ehtiyac duyulur.
Məcmu təklifi müəyyənləşdirən amillərin təsiri iqtisadi
inkişafın səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. Təcrübə göstərir ki,
bütün dövrlərdə iqtisadi imkanlardan eyni dərəcədə istifadə
olunmur. İşsizlik, istehsal subyektlərinin tam gücü ilə
işləməməsi, təbii ehtiyatların istehsala cəlb olunması
imkanlarının məhdud olması və s. vaxtaşırı həll olunması tələb
olunan problemlər kimi qarşıya çıxır. Bütün bunların
qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə həll olunması, məsmu
təklifin qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə öyrənil-
məsinin iki modeli vardır.
Məcmu təklifi araşdıran klassik məktəb bildirir ki,
istənilən məcmu təklif əyrisi şaqulidir. Məcmu təklif əyrisi
dedikdə milli istehsalın real həcminin qiymətlərin səviy-
yəsindən asılılığı nəzərdə tutulur. Bu konsepsiya iqtisadiyyatın
tam gücü ilə işləməsi və resursların tam məşğulluğu
ehtimalından çıxış edir. Belə şəraitdə qısa müddətə istehsal
həcminin artırılması mümkün deyildir.
Klassik məktəbdən fərqli olaraq, keynsçi məktəb iddia
edir ki, məcmu təklif əyrisi ya üfüqidir ya da ucalandır. Məcmu
təklif əyrisinin üfiqi parçası iqtisadiyyatın dərin tənəzzülü,
əmək və istehsal resurslarından tam istifadə edilməməsi
vəziyyətinə müvafiqdir. Bu nəzəriyyənin əsası XX əsrin 30-cu
illərinin böhranı və tənəzzüldən sonra istehsal xərclərinin və
resursların qiymətinin artmasından çəkinmədən istehsalı
genişləndirmək dövründə irəli sürülmüşdü. Bu zaman istifadə
olunmayan istehsal güclərinin yüklənməsinin artması qiymət
səviyyəsinə toxunmadan milli istehsalın real həcmini artırmağa
imkan verirdi. Nəticədə qiymətlərin
səviyyəsi artmadan da
məcmu təklif artırdı. Qiymətin artmamasının səbəbi məhsul
419
vahidinə çəkilən xərclərin dəyişməməsidir, çünki, istifadə
edilməmiş istehsal güclərindən istifadə olunurdu.
Tələb əyrisinin üç parçası:
P
III
II
I
I - keynsçi parça
II - aralıq parça
III - klassik parça
0
ÜDM
Şəkil 26.2
Müasir iqtisadi nəzəriyyə ondan çıxış edir ki, nəzərdən
keçirilən konsepsiyalar təkrar istehsalın gerçəklikdə mümkün
olan müxtəlif vəziyyətlərini təsvir edir. Deməli, məcmu təklif
əyrisinin güman edilən üç formasını üç hissədən ibarət bir
əyridə birləşdirmək məntiqidir. Üfiqi və ya keynçi, şaquli və ya
klassik; aralıq və yay yüksələn.
Məcmu təklif əyrisinin şaquli (klassik) və üfiqi (keynçi)
parçaları arasındakı aralıq parça isə yüksələndir. Bu parça
təkrar istehsalın elə vəziyyətini nəzərdə tutur ki, bu zaman milli
420
istehsalın real həcminin artması, qiymətlərin müəyyən
dərəcədə artması ilə müşayət olunur.
Məcmu təklifin dəyişməsinə qiymət amili ilə yanaşı,
qeyri-qiymət amilləri də təsir göstərir. Bunlara iqtisadi
resursların qiymətlərinin dəyişməsi, əmək məhsuldarlığının
dəyişməsi, hüquqi normalardakı dəyişikliklər və s. aid etmək
olar.
Do'stlaringiz bilan baham: |