Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

MAKROIQTISADĠYYAT 
 
XVIII FƏSĠL. MAKROĠQTĠSADĠYYATA GĠRĠġ 
 
§1. Makroiqtisadiyyatin tədqiqat predmeti 

---

305 
 
Makroiqtisadiyyat-iqtisadi nəzəriyyənin, iqtisadiyyatın 
bütövlükdə fəaliyyət mexanizmini öyrənən hissəsidir. 
Makroiqtisadiyyatın tədqiqat obyekti bütün təsərrüfat üzrə 
yekun, ümumiləşdirilmiş göstəricilərdir. Milli sərvət, ümumi 
milli və ümumi daxili məhsul, milli gəlir, məcmu dövlət və 
özəl investisiyaları, tədavüldə pulların ümumi miqdarı, 
həmçinin makroiqtisadiyyat ölkə üzrə orta gəlirlər, orta əmək 
haqqı, inflyasiyanın səviyyəsi, məşğulluq, içtimai əmək 
məhsuldarlığı kimi orta iqtisadi göstəriciləri öyrənir və tədqiq 
edir. Eyni zamanda makroiqtisadiyyatın predmeti iqtisadi 
artımın ümumiləşdirilmiş göstəriciləri, ölkə iqtisadiyyatını 
səciyyələndirən kəmiyyətlərin artma, yaxud azalma templəri və 
onda baş verən iqtisadi proseslər və quruluş dəyişiklikləridir. 
Makroiqtisadiyyatın müstəqil bir fənn kimi formalaşması 
C.M.Keynsin adı ilə bağlıdır. İqtisadi nəzəriyyənin müstəqil 
hissəsi olan makroiqtisadiyyatın formalaşmasında XX əsrin 20-
30-cu illərindəki iqtisadi dəyişikliklərin və o cümlədən, Böyük 
tənəzzülün güclü təsiri olmuşdur. C.M.Keynsin ―Məşğulluq, 
faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi‖ əsərində makroiqtisadi 
problemlərin 
öyrənilmə 
mexanizmini 
aşağıdakı 
kimi 
göstərmişdir: 
1.
Məşğulluq səviyyəsini müəyyənləşdirən amillərin 
aşkar edilməsi; 
2.
İşsizliklə mübarizə metodlarının müəyyənləşdiril- 
məsi; 
3.
Pulun rolunu və pula tələbi müəyyənləşdirən 
amillərin öyrənilməsi; 
4.
Nemətlər və pul bazarları arasında qarşılıqlı əlaqəni 
təmin edən əsas vasitəçi kimi faiz dərəcəsinin rolunun təhlil 
edilməsi. 
İqtisadi 
nəzəriyyənin 
müstəqil 
bölməsi 
olan 
makroiqtisadiyyat mikroiqtisadiyyatdan azı yarım əsr gec 

---

306 
formalaşmış, lakin bu iki elmlər qarşılıqlı əlaqəli və bir-birilə 
kifayət qədər sıx bağlıdır. Mikroiqtisadiyyatla makroiq- 
tisadiyyatın tədqiqat predmetləri və metodları arasında xeyli 
fərq vardır. Mikroiqtisadiyyatda ayrılıqda götürülmüş bazarda 
qiymətin müəyyənləşdirilməsi mexanizmi, istehlakçının 
davranışı və istehsalçının istehsalın həcmi barədə qərar qəbul 
etməsinin motivləri öyrənilir. Makroiqtisadiyyatda isə iki əsas 
bazar: əmtəə və xidmətlər və pul bazarı nəzərdən keçirilir. 
Makroiqtisadiyyat əsasən müvazinətin pozulmasının nəticə- 
lərini öyrənir, onları qiymətləndirir, onların mənfi təsirinin 
azaldılması üsullarını təklif edir. Makroiqtisadiyyat iqtisadi 
nəzəriyyənin mikroiqtisadiyyatından tamamilə ayrı-ayrı olan, 
təcrid olunmuş hissəsi deyil. Makro və eləcə də 
mikroiqtisadiyyatda dövlət, firmalar, ev təsərrüfatları 
subyektləri fəaliyyət göstərir. Onların fəaliyyətləri, qəbul 
edilmiş ümumi qərarların nəticələri yalnız ayrı-ayrı 
subyektlərin iqtisadi fəaliyyətinə deyil, həm də bütövlükdə 
iqtisadiyyata təsir edəcək. Məsələn, istehsalın azalması 
şəraitində investisiyalar üçün həvəsləndirmə olmur. Firma üçün 
daha az həcmdə gəlirin yeni maksimum nöqtəni tapması 
bütövlükdə iqtisadiyyatda milli istehsalın azalması ev 
təsərrüfatlarının daha az gəlir əldə etmələri iqtisadiyyatda 
istehsal olunmuş əmtəələrin bir hissəsinin satılmaması 
deməkdir. Buna görə də makroiqtisadi tədqiqatlarda 
mikroiqtisadi problemlər də özünə yer alır. 
Bütövlükdə makroiqtisadiyyatda aşağıdakı əsas tədqiqat 
istiqamətlərini fərqləndirmək olar: 
1)
İstehlak nəzəriyyəsi istehlakçı xərclərinin dinami- 
kasını müəyyənləşdirən əsas amili fərqləndirir. 
2)
İnvestisiya qərarları qəbul edilməsi nəzəriyyəsi 
iqtisadiyyatda tələblər həcminin dəyişməsi haqqında 
qərarların qəbul eidilməsində xüsusi firmaların maraqları 
nədən ibarətdir, sualına cavab verir. 

---

307 
3)
Pul nəzəriyyəsi pula tələbin nə ilə müəyyənləşməsi 
və müasir iqtisadiyyatda pulun rolu necədir, suallarına cavab 
verir. 
4)
Məşğulluq nəzəriyyəsi yol verilən işsizlik 
səviyyəsini, məcburi işsizliyin səbəblərini, işsizliyin ÜDM-
in dinamikasına təsirini öyrənir. 
5)
İqtisadi artım nəzəriyyəsi iqtisadi artımın optimal 
tempini, onun mənbə və nəticələrini müəyyənləşdirir. 
İqtisadiyyat inkişaf xarakteri daşıdığından makroiqtisadiyyat 
iqtisadiyyatın keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçməsi şərtlərini, 
yəni iqtisadi artım şərtlərini aşkarlamalıdır. 
6)
İqtisadi tsikllər nəzəriyyəsi inkişafın fazalarının, 
onların parametrlərini, böhranlı hadisələrinin yaranma 
səbəblərini təstiq edir. 
7)
İqtisadi siyasət nəzəriyyəsi. Makroiqtisadiyyatda 
prinsipial məsələlər həll olunur: dövlət iqtisadiyyatı 
tənzimləməlidirmi, iqtisadiyyatı dövlət tənzimləməsinin 
prinsipləri, metodları və hədləri necədir. 
8)
Beynəlxalq iqtisadiyyatın nəzəriyyəsi. XX əsrin 90-
cı illərinin sonunda qlobollaşma problemlərinin tədqiqi 
xüsusi rol oynamağa başaldı. 
9)
Keçid 
iqtisadiyyatı 
nəzəriyyəsi. 
Makroiqtisadiyyatın bu bölməsinin yaranması keçmiş 
sosialist ölkələrində ―yeni‖ iqtisadiyyatın formalaşması ilə 
bağlıdır. 
İlk iki problem daha çox mikroiqtisadi səciyyəli olsa da 
mikroiqtisadi konsepsiyalar onların zəminində formalaşır. 
Keçid iqtisadiyyatı nəzəriyyəsi müstəqildir və müəyyən 
iqtisadiyyat tipinə aiddir. Bununla belə o, bütün əvvəlki 
problemləri özündə ehtiva edir və onların həllini təklif edir. 
Bütün bu sadalanan tədqiqat istiqamətləri təcrid 
olunmuş səciyyəli deyil. Onların həll variantları qarşılıqlı 

---

308 
əlaqədar olmalıdırlar ki, bütün iqtisadiyyatın fəaliyyət 
konsepsiyası siyasi formalaşa bilsin. 
Milli iqtisadiyyatın quruluşu mürəkkkəb olduğu üçün, 
onun inkişafı yalnız artımdan ibarət deyil, bütün 
iqtisadiyyatlarda həm də tənəzzül var. Mikroiqtisadiyyatın 
qarşısında iqtisadiyyatda yarana biləcək ümumi tarazlığın 
şərtlərini müəyyənləşdirmək məsələləri durur. Bunun üçün 
əsas problemlər: istehlak, investisiyalar, dövlətin müdaxiləsi, 
işsizlik, faiz dərəcəsi, qiymət səviyyələrinin dəyişdirilməsi 
və s. arasındakı qarşılıqlı əlaqəni aşkar etmək lazımdır. 
Nəticədə iqtisadiyyatın vahid iş mexanizmi yaradılmalıdır. 
Mikro- iqtisadiyyatda o, konsepsiya şəklində təzahür edir. 
İqtisadiyyatın fəaliyyət konsepsiyası bir neçə 
problemin həllindən ibarət olmalıdır. Bu problemərə 
daxildir: 

Milli 
məhsulun 
dəyər 
etibari 
ilə 
qiymətləndirilməsi; 

Məşğulluğun optimal səviyyəsinin əldə olunması; 

İnflyasiya; 

İqtisadi artım; 

İqtisadi tsikl; 

Dövlət siyasəti, onun istiqamətləri və səmərəliliyi. 
Bir elm kimi makroiqtisadiyyat müxtəlif məktəblərlə 
təmsil olunub və onların nümayəndələrinin əsas problemlərə 
baxışları fərqlidir. Makroiqtisadi tədqiqatların mikroiqtisadi 
tədqiqatlardan bir fərqi də bundadır. 
Beləliklə, makroiqtisadiyyatın əsas problemi əsas bazar 
iqtisadiyyatının fəaliyyət göstərməsi üçün müxtəlif 
məktəblərin nümayəndələrinin nəzəri baxışlarına əsaslanan 
bitkin konsepsiyanı yaratmaqdan ibarətdir. 
Makroiqtisadiyyatda tədqiqatın xüsusiyyəti eyni bir 
problem üzrə bir neçə baxışın və ya modelin olmasındadır. 

---

309 
İqtisadiyyatın fəaliyyət göstərməsi, onun problemləri və 
onların həlli barədə əsas alternativ təsəvvürlər müxtəlif 
məktəblərdə formalaşıb. Ən dəyərli nəzəri konsepsiyalar 
aşağıdakılardır: 

Neoklassik; 

Keynsçi; 

Monetarist; 

İnstitusional. 
Məhz bu məktəblər arasında tədqiqatın ilkin verilənləri, 
iqtisadiyyatın fəaliyyət göstərməsi, ayrı-ayrı bazarların 
qarşılıqlı əlaqəsinin qanunauyğunluqlarının aşkarlanması və 
onlar arasındakı əlaqənin xarakteri, iqtisadi siyasətin 
aparılması və perioritetləri haqqında təsəvvürlər xeyli 
fərqlənirlər.