Azotning o’simliklar uchun ahamiyati

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti
Tabiy fanlar fakulteti
Kimyo yo’nalishi
202 guruh talabasi
Ismoiljonova Shahloxon

O’simliklar hayotida azotning ahamiyati.

Reja:

1. 
   Azotning o’simliklar uchun ahamiyati.
   
2. 
   Azotning tuproqdagi miqdori va o’zgarishi.
   
3. 
   Dehqonchilikda azotning aylanishi
   
4. 
   Nitratli o’g’itlarniig olinishi va ishlatilishi.
   
5. 
   Ammnakli o’g’tlarning olinishi va ishlatilishi.
   
6. 
   Ammnakli - nitratli o’g’itlarning olinishi va ishlatilishi.
   
7. 
   Amidli o’g’itlaning olinishi va ishlatilishi.
   

Azot sitoplazmaning va xujayra yadrosining asosiy tarkibiy qismi bo’lgan oqsillar tarkibiga, nuklein kislotalar, xlorofill, fermentlar,fosfatidlar, ko’pchshgak vitaminlar va o’simliklar modda almashishini jarayonlarida muhim rol o’ynaydigan boshqa azotli organik birikmalar tarkibiga kiradi.
O’simliklarning oziqlanish uchun nitrat kislota tuzlari va ammoniy tuzlari azotning asosiy manbai hisoblanadi.
Tabiiy sharoitlarda o’simliklarning azot bilan oziqlanishi (tuproq eritmasida va almashinib yutilgan holatda bo’ladigan NO₃ anion va NH⁴⁺ kationi yutish hisobiga bo’ladi.
O’simlikka o’tgan azotning mineral shakllari murakkab o’egarishlar sikliga uchraydi va nihoyat organik azotli birikmalar -aminokislotalar, amidlar va oqsil tarkibiga kiradi.
Nitrat azotidan o’simliklar aminokislotalar sintez qilish uchun bevosita foydalanmaydi.
O’simliklarda nitratlar dastlabki bosqichida-nitrat, giponitrit gidroksilamin orqali fermentativ qaytarilib ammiakka aylanadi.
HNO₃ -» HNO₂ -> (HNO₂) ₂-> NH₄OH -> NH₃
nitrat nitrit giponitrit gidroksilamin ammiak.
Nitratlar o’simliklar uchun zararsiz va ularning gukimalaridav ko’p miqdorlarda tuplanish mumkin.
Uglevodlar va organik ketokislotalar etishmaganda (ayniqsa uglevodlar zahirasi kam bo’lgan urug’larning, masalan, (qand lav lagi rug’ining unib chiqihda) o’simlikka ortiqcha miqdorda ammiak azotning kirib ketishi salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu holda ammiak azota aminokislotalar sinteziga sarflanishga ulgurmaydi. va to’qimalarda tuplanib o’simliklarnya «ammiakdan zaxarlaydi»
Ekiladigan urug’ida uglevodlar miqdori ko’p bo’lgan O’simliklar (kartoshkada kraxmal) kelayotgan ammiak azotni tez 'zlashtiradi va tuproqqa ammiakni o’g’it solishsa foydali ta’sir tada.
O’simliklarning ammiak va nitrat azotidan foydalanipga 1ator ichki va tashqi omillarga: ekining biologik xususiyatiga, glevodlar bilan ta’minlapshga muhit reaksiyasiga, Ca²⁺ Mg K⁺ va mikroelementlarning bor yo’qligiga bog’liq.

Muhit reaksiyasi neytral bo’lsa ammiak azotini o’simliklar nitrat azotiga qaraganda yaxshi o’zlashtiradi. Ca Mg va K miqdorining ko’p bo’lipshi ammiak azotining yaxshi o’zlashtiradi. (tuproq tarkibida fosfor etarli bo’lsa nitrat azoti yaxshi o’zlashtiriladi.

Molibdenning etishmasligi nitratlarning qaytarilishiyai" sekinlashtiradi va o’simliklarning nitrat azotini assimilyasiya qilishini cheklab qo’yadi.
Azot etishmaganda o’simliklarning o’sipsh keskin sekinlashadi, barglar mayda va och yashil rangli bo’ladv, tez sargayadi, novdalari ingichkalashib qoladi va yaxshi shoxlamaydi, urug’ hosil bo’lishi yomonlashadi, hosil va undagi oqsil miqdori keskin kamayib ketadi.
Urug’larda azotning asosiy miqdori (umumiy miqdorning 90% ga) oqsil tarkibi kiradi. O’simlik oqsillarida o’rtacha 16% azot bo’ladi.
Dukkakli va moyli ekinlar urugida oqsil va binobarin, azot miqdori eng ko’p, boshoqli ekinlar donida esa kam bo’ladi.
Yaxshi hosil olish uchun o’simlik tuproqdan ko’p miqdorda
azot o’zlashtiradi: donli ekinlar 1 ga maydondagi tuproqdan 100 kg;
makkajo’xori, kartoshka, qandlavlagi 150-200 kg azot o’zlashtiradi.
O’simlik solingan. o’g’itdan o’rtacha 40% azotni o’zlashtiradi. Tuproqdagi azotning miqdori undagi gumus miqdoriga bog’liq. qora tuproqlarda azotning umumiy miqdori 0,4-0,5% ga (12-15 t/ga N) va bo’z tuproqlarda 0,05 - 0,15 % ga etadi (3-6 t/ga N).
Tuproq azotning asosiy qismi (90%) o’simliklar o’zlapggira olmaydagan organik birikmalar (oqsil va gumus moddalar) holida bo’ladi. Organik azotli birikmalarning tuproqdagi mikroorganizmlar ta’sirida minerallashib, o’simlik o’zlashtira oladigan mineral birikmalar - ammiak va nitratlar holiga o’tady.
Tuproqdagi azotli organik birikmalarning parchalanipsh quyidagi sxema bo’yicha tasvirlash mumkin: gumin moddalar, oqsillar, aminokislotalar, amidlar, ammiak, nitrat, molekulyar azot. Tuproqdagi azotni organik moddalarning ammiakka qadar parchalanishi- ammonifikasiya deyiladi.
Tuproqda hosil bo’lgan azotning mineral birikmalari unda ko’p miqdorda tuplanib qolmaydi, chunki o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi, shuningdek mikroorganizmlar foydalanadi va qisman yangidan organik formata aylanadi.
Bundan tashqari, denitrifikatsiya natijasida va ildiz qavatidan yog’in-sichin hamda sug’orish suvlari ta’sirida yuvilib ketishi tufayli nitrat azoti tuproqdan yo’qoladi. Tuproqdan azot asosan- denitrifikasiya nitrat azotning molekulyar azotgacha (H₂) yoki gazsimon azot (II) va (I) oksidlarigacha (N0 va N₂O) dessimilyatorli qaytarilish jarayoni natajasida yo’qoladi.
O’simliklar o’zlashtirgan azotning bir qismiga go’ng bilan birga tuproqqa qaytib keladi. Tuproqdagi azot zahiralarini to’ldirib turishining birdan bir tabiiy manbai atmosfera azotidir. Havodagi molekulyar azotning bog’lanishi va tuproqdagi azot zahiralarining to’dirilishi ikki yo’l bilan sodir bo’ladi. Ozroq miqdordagi bog’langan azot (bir gektarga 3-5 kg gacha ) atmosferaning o’zida chaqmoq chaqqanda hosil bo’ladi va yogin- sochinlar bilan ammiak, nitrat va nitrat kislotalar holida tuproqqa tushadi. Tuproqdagi azotli to’ldirishda va o’simliklarning oziqlanipshda havo azotpni tuproqda erkin yashaydigan azotfiksasiyalovchi mikroorganizmlar va dukkakli o’simliklar bilan simbioz holda yashaydigan tugunak bakteriyalar ta’sirida bog’lanish ancha katta ahamiyatga ega.
Azotli o’g’itlar quyidagi to’rt guruhga bo’linadi.

1. 
   Tarkibida azot nitrat shaklda bo’lgan nitrat o’g’itlar, selitralar.
   
2. 
   Tarkibdagn azot ammoniy yoki ammiak shaklda bo’lgan ammoniyli va ammiakli o’g’itlar.
   
3. 
   Tarkibida azot ammoniy za nitrat shaklda bo’lgan ammiakli -nitrat o’g’itlar.
   
4. 
   Tarkibida azot amid shaklda bo’lgan o’g’itlar.
   

Natriyli selitra-NaNO₃, tarkibida 15-16% azot bo’ladi. Natriyli selitra ammiakdan' nitrat kislota olishdagi qo’pshmcha mahsulot hisoblanadi. U oq yoki¹ sarg’ish-qo’ngir rangli mayda kristall tuz, suvda yaxshi eriydi, birmuncha gigroskopik, noqulay sharoitlarda mushtlashib, qotib qolish mumkin. To’g’ri saqlanganda mushtlashmaydi va yaxshi sochiluvchanligini saqlab qoladi.
Kalsiyli selitra - Ca(NO3)₂ tarkibida -13-15% azot bo’ladi. U nitrat kislotani bo’r yoki ohak bilan neytrallash orqaln olinadi.
2HNO₃ + CaCO₃ -» Ca (NO₃) ₂ +CO₂ + H₂O.
Bu o’g’it rangli kristall tuz, suvda yaxshi eriydi, nihoyatda gigroskotik, xatto normal sharoitda saqlanganda ham juda tez pamiqadi, suyuqlanadi va mushtlashib qoladi.
NaNO₃ va Ca(NO₃) fiziologik jihatdan ishqoriy o’gitlardir. O’simliklar Na+ yoki Ca²⁺ kationlariga qaraganda NO3" anionlarinya ko’proq o’zlashtiradi va bu kationlar tuproqda qolib uning muhitini ishqoriylashtiradi.
Kislotali, tuproqda asoslar kam oulsa kshxs yaxshi natija beradi. Bu o’g’it solinganda kislotalik kamayibgina qolmay, balki tuproqning fizik xossalari ham yaxshilanadi, chunki Sa^2Q tuproq kolloidlarini kaogulyasiyaga uchratadi.
Tuproqda selitralar tez eriydi va tuproqding singdiruvchi kompleksdagi (TSK) birikmalar bilan almapshnish reaksiyalarga kirishadi. Ca Na
(TSK) +2NaNO₃ → (TSK)Na +Ca(NO₃)₂
Ca «- a
H Ca
(TSK) H + Ca (N0₃) → (TSK) + 2NO₃
H ← H
;
Na⁺ va Ca² kationlar tuproqqa yutiladi, NO₃ anionlar tuproq eritmasida qoladi. Bu selitralarni kuzda solish tavsiya etilmaydi. Kuzgi va chopiq talab etadigan ekinlarni selitra bilan oziqlantirish juda yaxshi natija beradi. Natriyli selitra sho’rlangan tuproqlarda va sho’roq tuproqlarda uncha yaroqli emas.
Kislotali tuproqlarda Ca(NO₃)₂ ishlatish birinchi o’rinlarda turadi, chunki tuproqning fizik xossalarini yaxshilaydi, NaNO₃ qand lavlagi uchuy eng yaxshi o’gat hisoblanadi, chunki qand lavlagi Ma^Q ga talabchan bo’ladi.
Ammoniy sulfat -(NH₄)₂5O₄ tarkibida- 20,5 - 21% azot; bo’ladi. Konsentralangan sulfat kislotani g’azsimon ammiak bilan' to’yintirish orqali olinadi: H₂SO₄+2NH₃= (NH₄)₂SO₄
Kristall tuz, suvda yaxshi eriydi, gigroskopligi yuqori emas, shu sababli normal sharoitlarda saqlanganda kam mushtlashadi va yaxshi sochiluvchanligini saqlaydi.
O’g’it tarkibida 24% atrofida oltingugurt bo’ladi va o’simliklarning shu element bilan oziqlanipsh uchuy yaxshi manba hisoblanadi. Ammoniy sulfat bilan bir qatorda ozgina mikdorda ammoniy natriysulfat (NH₄)₂S0₄ x Na₂ SO₄ ishlatiladi, bu birikma kaprolaktam ishlab chiqarishning chiqindisi bo’lib tarkibida (16%); azot bo’ladi.
Ammoniy xlorid -NH₄C1 -24 25 % azot bo’ladi. Soda ishlab, chiqarishda qo’shimcha mahsulot sifatida ozroq miqdorda olinadi. Oq| rangli kristall tuz, suvda yaxshi eriydi, tarkibida 67% S1. bo’ladi.! Shuning uchun xlorga sezgir ekinlarga (tamaki, tok, kavop, grechixa va boshqalar) ga uncha to’g’ri kelmaydi.
Ammoniy sulfat va ammoniy xlorid fiziologik kislotalv o’g’itlar, chunki o’simliklar SO₄ ²- (yoki C1) anionlarga nisbatan NH₄ kationlarni tezroq o’zlashtiradi natijada anionlar tuproqda tuplanib, uning kislotaligiga sabab bo’ladi. Tuproqqa solingandan keyin ammoniyli o’g’itlar tuproq namida tez erib ketadi va tuproqnint singdirish kompleksidagi, birikmalar bilan almashinish reaksiyalariga kirishadi
H NH₄
(TSK) NH₄CL → (TSK) HCL