AZƏrbaycan respublikasi döVLƏT ŞƏHƏrsalma və arxitektura komiTƏSİNİn kollegiyasi

9.2.9.4. Çöküntünün toplanma və sıxlaşma zonasının həcmi (10) düsturu ilə hesablanmalıdır. Təmizləyici qurğular kompleksində müstəqil sıxlaşdırıcı qurğular olmadıqda çöküntünün şəffaflandırıcının sıxlaşma zonasında qalma müddətini 6 st-dan az olmayaraq və belə qurğular olduqda 2-3 st qəbul etməli və çöküntünün kənar edilmə prosesinin avtomatlaşdırılmasını nəzərdə tutmaq lazımdır.

9.2.9.5. Çöküntü lilsıxlaşdırıcıdan deşikli borularla və müəyyən fasilələrlə kənar edilməlidir. Çöküntü ilə tullanan suyun miqdarı qarışma əmsalını 1,5 qəbul etməklə cədvəl 18-in göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir.

9.2.9.6. Su şəffaflandırıcının sahəsində bir-birindən ən çoxu 3 m məsafədə düzülmüş deşikli borularla paylanmalıdır.

Paylaşdırıcı boruların girişində suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6 m/s, deşiklərdən çıxma sürəti 1,5-2,0 m/s həddində olmalıdır. Deşiklərin diametri 25 mm-dən az, aralarındakı məsafə isə 0,5 m-dən çox olmamalıdır. Deşiklər borunun hər iki tərəfində şahmat qaydası ilə düzülməli və 45⁰ bucaq altında aşağı istiqamətlənməlidir.

9.2.9.7. Çöküntü qəbul edən pəncərələrdən suyun çöküntü ilə keçmə sürəti 10-15 mm/s, çöküntü kənar edən borularda isə 40-60 mm/s (böyük qiymətlər əsasən mineral asılı maddələrə malik sular üçün qəbul edilir) qəbul edilməlidir.

9.2.9.8. Şəffaflanma zonasında su hündürlüyü 40-60 mm, oxları arasındakı məsafə 100-150 mm və tilləri arasındakı bucaq 60⁰ olan üçbucaq şəkilli suaşıranlarla təchiz edilmiş novlarla toplanmalıdır. Novlarda suyun hərəkət sürəti 0,5-0,6 m/s qəbul edilməlidir.

9.2.9.9. Lilsıxlaşdırıcıda şəffaflanmış suyu toplamaq üçün batırılmış deşikli borular nəzərdə tutulmalıdır.

Şaquli lilsıxlaşdırıcılarda deşikli boruların yuxarı hissəsi şəffaflandırıcıdakı su səviyyəsindən ən azı 0,3 m aşağıda və çöküntü qəbul edən pəncərələrin yuxarı tilindən ən azı 1,5 m yuxarıda yerləşməlidir.

Dib lilsıxlaşdırıcılarda şəffaflanmış suyu toplayan deşikli borular örtüyün altında yerləşdirilməlidir. Boruların diametri suyun onlarda axma sürətini ≤ 0,5 m/s , suyun deşiklərə daxil olma sürətini ≥ 1,5 m/s və deşiklərin diametrini 15-20 mm qəbul etməklə təyin edilməlidir.

Boruların suyığıcı kanala daxil olduğu yerdə bağlayıcı armatur qoyulmalıdır.

Borunun aşağı tili və şəffaflandırıcının ümumi suyığıcı kanalındakı su səviyyəsi arasındakı fərq 0,4 m-dən az olmamalıdır.

9.2.9.10. Deşikli paylaşdırıcı və suyığıcı borularda, həmçinin su və çöküntü nəql etdirən novlarda basqı itkisi (m), onlarda suyun axma sürətinin maksimal qiymətləri üçün (8) və ya hidravlik müqavimət əmsalları aşağıdakı kimi qəbul edilərək (33) düsturları ilə hesablanmalıdır:

 - dairəvi deşikli qolları olan düzxətli paylaşdırıcı borular, yaxud kollektorlar üçün;

- həmçinin, yarıqlı;

 - tam en kəsiyi ilə işləyən düzxətli paylaşdırıcı borular üçün;

- batırılmış deşikli və sərbəst su səthinə malik suyığıcı nov üçün.

Düsturlarda K_m- məsaməlik əmsalı olub deşiklərin, yaxud yarıqların ümumi sahəsinin düzxətli borunun, yaxud kollektorun en kəsik sahəsinə, yaxud suyığıcı novun sonunda novun canlı en kəsik sahəsinə olan nisbəti xarakterizə edir, .

Boru və novların məsaməli sahələrindən əvvəl və sonra kommunikasiyalarda basqı itkiləri, həmçinin göstərilən sahələrdə yerli müqavimət əmsalları əlavə nəzərə alınmalıdır.

Asılı çöküntü layında basqı itkisi layın hər 1 m hündürlüyünə 0,00098-0,00196 bar qəbul edilməlidir.

9.2.9.11. Lilsıxlaşdırıcılardan çöküntünü kənar edən borular toplanmış çöküntünün 15-20 dəq-ə müddətində çıxarılmasına hesablanmalıdır. Çöküntü kənar edən boruların diametri 150 mm-dən az olmamalıdır. Qonşu boruların və ya kanalların divarları arasındakı məsafə 3 m-dən çox olmamalıdır.

Boruların deşiklərində çöküntünün hərəkət sürəti ≤ 3 m/s, deşikli borunun sonunda 1m/s-dən az olmayaraq, deşiklərin diametri 20 mm-dən az olmayaraq, deşiklər arasındakı məsafə 0,5 m-dən çox olmayaraq qəbul edilməlidir.

9.2.9.12. Lilsıxlaşdırıcıların maili divarları arasındakı bucaq 70⁰ qəbul edilməlidir.

Dib lilsıxlaşdırıcısı olan şəffaflandırıcılar qəbul edildikdə asılı çöküntü zonası ilə lilsıxlaşdırıcını birləşdirən qapaq şəffaflandırıcıda suyun səviyyəsi çöküntü kənar edən boruların yuxarı hissəsindən aşağı endikdə (çöküntü kənar edildikdə və su şəffaflandırıcıdan boşaldıldıqda) avtomatik açılan qurğu ilə təchiz edilməlidir.

9.2.9.13. Şəffaflandırıcıların sayı altıdan az olduqda bir ehtiyat şəffaflandırıcı qəbul edilməlidir.

9.2.10. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı

9.2.10.1. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcının (şək.2) sahəsi onun hər 1 m² sahəsinə 8-12 m³/st hidravlik yükə hesablanmalıdır.

9.2.10.2. Şəffaflandırıcının aşağı hissəsində divarların mailliyi üfüqə görə 45⁰ bucaq altında olmalıdır. Sahəsi 20 m²-dən çox olan şəffaflandırıcıların dibinin mailliyi çöküntünü hidravlik üsulla kənar etmək üçün basqılı sistem layihələndirməklə 15-20⁰ qəbul edilməlidir.

9.2.10.3. Şəffaflandırıcının konus hissəsinin hündürlüyü (17) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada α- üfüqi müstəviyə görə divarların maillik bucağı, dər.;

B - şəffaflandırıcının eni, m;

d₁ - boşaldıcı borunun diametridir, m.

9.2.10.4. Qurğunun konus hissəsindən diffuzorun dibinə qədər hündürlük (18) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada α_d - diffuzorun genişlənmə bucağı olub 8-14⁰ qəbul edilir;

D₀ - diffuzorunqurğuya girişdə diametridir, m.

 

Şək.2. AzSPETİ-2 tipli nazik laylı şəffaflandırıcı:

1-diffuzor; 2-gövdə; 3- standart bucaqlı materialdan hazırlanmış barmaqlıq; 4-nazik laylı elementlər; 5-şəffaflanmış suyu toplayan nov; 6-çökmə zonası; 7-çöküntünü kənar edən qol boru; 8-çöküntünü hidravlik üsulla yumaq üçün basqılı boru sistemi.

 

9.2.10.5. Təmizlənəcək suyu diffuzora nəql etdirən borunun diametri onda axının sürətinin 1,2 m/s sürətinə hesablanmalıdır.

9.2.10.6. Diffuzorlar arasındakı məsafə 2,5-3,0 m qəbul edilməlidir.

Diffuzorun uzunluğu l/d = 4÷6 nisbətindən təyin edilməlidir.

Diffuzorun qurğuya giriş diametri (19) düsturu ilə hesablanmalıdır.

Diffuzorun oxundan bücaqlıq barmaqlığına qədər hündürlük (20) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k₁- əmsal olub qiyməti 0,07-0,15 həddində qəbul edilməlidir.

9.2.10.7.Bucaqlıqdan hazırlanmış barmaqlığın hündürlüyü (21) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada k₂ -əmsal olub qiyməti 1,2-1,5 həddində qəbul edilməlidir;

- bucaqlığın konstruktiv ölçüsüdür (100-200 mm).

9.2.10.8. Bucaqlıqların tilləri arasındakı məsafə (22) düsturu ilə hesablanmalıdır.



9.2.10.9.Nazik laylı kanalların və suaparıcı novların konstruktiv parametrləri 9.2.11 bəndinin göstərişləri əsasında hesablanmalıdır.

Hesabat zamanı asılı maddələrin çökmə sürəti 0,5-0,6 mm/s və v_b=ku₀ düsturundakı k əmsalı 5-8 həddində qəbul edilməlidir.

9.2.10.10. Şəffaflandırıcıda toplanmış çöküntünün kənar edilməsi qurğu işdən ayrılmadan həyata keçirilir. Çöküntünün kənar edilmələri arasındakı müddət bu normaların müvafiq tövsiyələri əsasında qəbul edilməli və istismar dövründə dəqiqləşdirilməlidir.

9.2.11. Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün qurğular

9.2.11.1.Yüksək bulanıqlı suları təmizləmək üçün birinci və ikinci pillə durulduculardan əvvəl suyun reagentlərlə emalı ilə iki pilləli durultmadan istifadə edilməlidir.

Birinci pillə durulducular kimi hərəkət edən fermalarda quraşdırılmış sıyırıcıları olan radial durulduculardan, yaxud zəncirli sıyırıcı mexanizmlərlə təchiz edilmiş üfüqi durulduculardan istifadə edilməlidir. Durulduculardan çöküntünü kənar etmək üçün hidravlik yuma üsulundan istifadəyə yol verilir. Əsaslandırma olduqda birinci pillə reagentsiz durultma üçün nazik laylı elementlərlə təchiz edilmiş üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcıdan istifadəyə yol verilir.

9.2.11.2. Birinci və ikinci pillə durulduculardan əvvəl suya daxil edilən reagentlərin növü və dozası texnoloji tədqiqatlar nəticəsində təyin edilməlidir.

9.2.11.3.Yüksək bulanıqlı suları şəffaflandırdıqda üfüqi durulduculardakı lopa yaranan kameralar bir qayda olaraq mexaniki tipli layihələndirilməlidir. Radial durulduculardan əvvəl lopa yaranan kameranın olmasına ehtiyac yoxdur. Üfüqi durulducuları 9.2.8.1-9.2.8.10 maddələrinin göstərişlərinə əsasən layihələndirmək lazımdır.

9.2.11.4. Radial durulduculardan yüksək bulanıqlı suların təmizlənməsində birinci pillə durulducu kimi istifadə edildikdə onların sahəsi (23) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q- hesabi sərf, m³/st;

u₀ - asılı maddələrin çökmə sürəti,(0,5-0,6 mm/sqəbul edilir);

f- radial durulducunun burulğanlı zonasının sahəsi olub (m²),radiusu paylaşdırıcı qurğunun radiusundan 1 m böyük qəbul edilir.

Mərkəzi paylaşdırıcı qurğunun aşağı hissəsi bütöv divarlı hazırlanır, yuxarı hissəsi kənar divarlar yanında su layının hündürlüyünə bərabər dərinlikdə olmalıdır; mərkəzi paylaşdırıcı qurğunun radiusu 1,5-2,5 m qəbul edilməlidir. Paylaşdırıcı qurğunun yan divarlarındakı deşiklərin sahəsi onlardan suyun 1 m/s sürətlə keçməsinə hesablanmalıdır. Deşiklərin diametri 40-50 mm qəbul edilməlidir.

Şəffaflanmış suyun toplanması üçün kənar divarlar yanında batırılmış deşikli, yaxud maddə 9.2.9.8-ə əsasən üçbucaq şəkilli suaşıranları olan nov nəzərdə tutulmalıdır.

9.2.11.5.Birinci pillə durulducularda sıxlaşmış çöküntünün orta qatılığı 150-160 qr/l qəbul edilməlidir.

9.2.11.6. Bulanıqlığı 1500-20000mq/l həddində olan suları təmizləyən və məhsuldarlığı 100 min m³/sut-ya qədər olan sutəmizləyici komplekslərdə üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcılı qurğuların tətbiqi məqsədəuyğun hesab edilir.

Suyun bulanıqlığı 20 min mq/l-dən çox olan hallarda üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcının məhsuldarlığı 30% azaldılmalıdır.

9.2.11.7.Üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcı planda düzbucaq şəkilli, dib çökdürücü hissəsi olmayan, lakin borulardan, yaxud lövhələrdən təşkil olunmuş nazik laylı elementlərlə təchiz edilir (şək.3) və pontonun köməyilə üzən vəziyyətdə saxlanılır.

 

Şək.3. Üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcı:

 

1-nazik laylı elementlər bloku; 2-özəkli barmaqlıq; 3-nazik laylı elementlər;4-oynaqlı birləşmə; 5-üzən nasos stansiyası; 6-elastik birləşmə; 7-şəffaflanmış suyu toplayan kamera; 8-şəffaflanmış suyu toplayan novlar; 9-ponton

9.2.11.8. Üzən şəffaflandırıcının yol verilən məhsuldarlığı (24) düsturunda göstərilən şərtlər daxilində təyin edilir.

                                                      (24)

burada                                                                                                     (25)

düsturlarda C₁ - suqəbuledicidən sonra çaydakı suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

C₀ - təmizlənən suda asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

Q₀ - çayın su sərfi, m³/s;

C_ş - suqəbuledici ilə götürülən sudakı asılı maddələrin miqdarı, qr/m³;

Q_ş - mənbədən götürülən suyun miqdarıdır,m³/s.

Hesabi qiymət kimi C_ş mənbədəki suda olan asılı maddələrin (C₀) 30-50%-i qədər qəbul edilir.

Üzən şəffaflandırıcının sahəsi (26) düsturu ilə hesablanmalıdır.

                                                      (26)

burada β - nazik laylı elementlərin qalınlığını nəzərə alan əmsal olub 1,1-1,4 həddində qəbul edilir;

Q - üzənşəffaflandırıcının məhsuldarlığı, m³/st;

Α- nazik laylı kanalların maillik bucağı (45-60⁰ həddində qəbul edilir);

v_b- maili kanallarda suyun böhran hərəkət sürəti, mm/s (v_b=ku₀; k=40-60 qəbul edilir);

u₀ - asılı maddələrin çökmə sürətidir (aparılmış tədqiqatların nəticələri və suyun təmizlənmə dərəcəsinə irəli sürülən tələblər əsasında qəbul edilməlidir).

9.2.11.9. Nazik laylı elementlərin hesablanmasında aşağıdakı şərtlərin ödənilməsi vacibdir.

burada l,H- maili elementlərin müvafiq olaraq uzunluğu və hündürlüyü, m;

Re - Reynolds ədədi;

 - suyun kinematik özlülük əmsalıdır, mm²/s.

9.2.11.10. Suqəbuledici-şəffaflandırıcının aşağı hissəsində qoyulan barmaqlığın özəklərinin ölçüləri:30x30 sm, hündürlüyü 25-30 sm qəbul edilməlidir. İri özəkli bu barmaqlıq suyun kanallarda bərabər paylanmasına şərait yaradır. Suqəbuledici qurğu yanında barmaqlığın aşağı hissəsindən su mənbəyinin dibinə qədər olan məsafə 120 sm-dən az olmamalıdır.

9.2.11.11. Şəffaflanmış suyu toplamaq üçün üçbucaq (α = 90⁰) suaşıranları olan novlar layihələndirilməlidir. Novların oxları arasındakı məsafə 2,5-3,0 m olmalıdır. Bir novun en kəsik sahəsi (28) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q - üzən suqəbuledici-şəffaflandırıcının məhsuldarlığı, m³/s;

n_n - novların sayı;

v_n- novun çıxışında suyun hərəkət sürəti olub 0,5-0,6 m/s qəbul edilir.

Məhsuldarlığı 10-15 min m³/sut olan suqəbuledicilərdə şəffaflanmış suyun toplanması radial, yaxud kənar divarlarda yerləşdirilmiş novlar vasitəsilə ola bilər. Suyun müntəzəm toplanmasını təmin etmək üçün nazik laylı elementlərin yuxarı tili ilə novlardakı üçbucaq şəkilli suaşıranların aşağı tili arasındakı məsafə 35-50 sm olmalıdır.

9.2.11.12. Mənbədə və su toplayan kameradakı su səviyyələri arasındakı fərq 5-10 sm olmalıdır.

9.2.11.13. Pontonun hesablanması zamanı çaydakı axının hidromorfoloji rejimi, yaranan dalğaların hündürlüyü və s. amillər nəzərə alınmalıdır.

9.2.12. Sürətli süzgəclər

9.2.12.1. Süzgəclər və onların kommunikasiyaları normal və sürətlənmiş rejimlərdə (süzgəclərin bir qismi təmirdə olduqda) işləməyə hesablanmalıdır. Sütəmizləyici komplekslərdə süzgəclərin sayı 20-ə qədər olduqda bir, çox olduqda isə ikisüzgəcin təmirə dayandırılmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır.

9.2.12.2. Süzgəcləri yükləmək üçün kvars qumundan, xırdalanmış antrasit və keramzitdən, həmçinin digər materiallardan istifadə etmək olar. Bütün süzücü materiallar texnoloji prosesi təmin etməli, tələb olunan kimyəvi dayanıqlığa və mexaniki möhkəmliyə malik olmalıdırlar. Təsərrüfat-içməli su təchizatında maddə 4.3-ün tələbləri nəzərə alınmalıdır.

9.2.12.3. Texnoloji tədqiqatlar aparılmadıqda normal və sürətlənmiş rejimlərdə süzmə sürətləri yumalar arası süzgəclərin aşağıda göstərilən müddətdən az olmayaraq işləməsi nəzərə alınmaqla cədvəl 20-dən qəbul edilməlidir: normal rejimdə ən azı 8-12 st, sürətlənmiş rejimdə, yaxud süzgəclərin yuyulma prosesi tam avtomatlaşdırıldıqda 6st. Bütün variantlarda təsərrüfat-içməli su kəmərləri üçün DÜİST 2874-ün tələbləri ödənilməlidir.

9.2.12.4. Süzgəclərin ümumi sahəsi (29) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada Q- sutəmizləyici kompleksin sutkalıq faydalı məhsuldarlığı, m³/sut.;

T_k- kompleksin sutka ərzində fəaliyyət müddəti, st;

v_n- normal rejimdə hesabi süzməsürəti, m/st (düstur 31 ilə aparılan hesabatlar nəzərə alınmaqla cədvəl 20-dən qəbul edilir);

n_y- normal istismar rejimində bir süzgəcin bir sutkada yuyulma sayı;

q_y- süzgəcin yuyulması üçün xüsusi su sərfi, m³/m² (maddə 9.2.12.16-nın göstərişləri nəzərə alınmaqla hesablanmalıdır);

-yuma prosesində süzgəcin dayanma vaxtı olub süzgəclər su ilə yuyulduqda 0,33 st, su və

hava ilə yuyulduqda 0,5 st qəbul edilir.

Qeyd: Hava-su qarışığı ilə yuma zamanı q_y qiyməti prosesin ayrı-ayrı mərhələlərinə uyğun gələn qiymətlərin cəmi kimi təyin edilir.

Cədvəl 20. Müxtəlif materialdan süzücü yüklər üçün normal və sürətlənmiş iş rejimində süzmə sürətləri

 

Süzgəclər	Süzücü layın xarakteristikası						Süzmə sürəti, m/st
	Süzücü yük materialı	Dənələrin diametri, mm			Yükün eyni cinsli olmamaq əmsalı	Layın hündürlüyü,m	normal rejimdə,vn	sürətlənmiş rejimdə, vs
		ən kiçik	ən böyük	ekvivalent
Müxtəlif iriliyə malik yüklü bir laylı sürətli süzgəclər	Kvars qumu	0,5 0,7 0,8	1,2 1,6 2,0	0,7-0,8 0,8-1,0 1,0-1,2	1,8-2,0 1,6-1,8 1,5-1,7	0,7-0,8 1,3-1,5 1,8-2,0	5-6 6-8 8-10	6-7,5 7-9,5 10-12
	Xırdalanmış keramzit	0,5 0,7 0,8	1,2 1,6 2,0	0,7-0,8 0,8-1,0 1,0-1,2	1,8-2,0 1,6-1,8 1,5-1,7	0,7-0,8 1,3-1,5 1,8-2,0	6-7 7-9,5 9,5-12	7-9 8,5-11,5 12-14
İki laylı sürətli süzgəclər	Kvars qumu	0,5	1,2	0,7-0,8	1,8-2	0,7-0,8	7-10	8,5-12
	Xırdalanmış keramzit, yaxud antrasid	0,8	1,8	0,9-1,1	1,6-1,8	0,4-0,5
Q e y d: 1. Hesabi süzmə sürətlərinin cədvəldə göstərilən qiymətlərisu təchizatı mənbəyində suyun keyfiyyətindən, süzmədən əvvəl emal texnologiyasından və digər yerli şərtlərdən asılı olaraq qəbul edilməlidir. Su təsərrüfat-içməkli ehtiyacları üçün təmizləndikdə süzmə sürətlərinin daha kiçik qiymətləri qəbul edilməlidir. 2. Süzücü yükünün dənələrinin iriliyi 0,8-2 mm olan bir laylı sürətli süzgəclər yalnız istehsalat su təchizatında qəbul edilməlidir. 3. Süzgəc yüklərinin iriliyinin qəbul edilmişdən 10%-ə qədər kənara çıxmasına yol verilir. 4. Cədvəl 20-də göstərilməyən süzücü materiallardan istifadə etdikdə tövsiyə olunan parametrlər bu materialla aparılmış təcrübələrin, yaxud mövcud tətbiqinin nəticələrinin təhlili əsasında dəqiqləşdirilməlidirlər. 5. Dənələrin ekvivalent diametri (de) aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır: burada Pi- süzücü yükdə dənələrinin orta diametri di olan fraksiyaların faizlə miqdarıdır. 6. Yükün eyni cinsli olmamaq əmsalı: K = d80/d10, burada d10-süzücü yükün ümumi kütləsinin 10%-nin ələkdən keçdiyi dənələrinin diametri, mm; d80-süzücü yükün ümumi kütləsinin 80%-nin ələkdən keçdiyi dənələrinin diametridir, mm. 7. İki pilləli süzmə texnoloji sxemlərində süzmə sürətləri cədvəldə göstəriləndən 10-15% artıq qəbul edilməlidir. 8. Süzücü yük xırdalanmış keramzit və antrasitdən qəbul edildikdə su-hava ilə yuyulmasına yol verilmir.