Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

III mətn

Kalba Məmməd çox mərd, qeyrətli bir kişi oluf. Onun bir tərəfi Qubatdı, bir tərəfi isə Laçınnandı. Sora Laçının Aşağı Fərəcan kəndinə köçüf. Kalba Məmmədin Həsən və Həsənalı adlı oğlannarı oluf. Həsənalı polis rəisi oluf o vaxt, Həsən də onun maviniymiş dəəsən. Ermənilər bınnarı aradan götürməh isdiyirmişlər. Qonaxlıx adıynan aparır bınnarı Xocapirdə. Xocapird də Qarabağa aiddir. Guya bınnarı ora qonax aparıllar. Bu yolla onnarı kruqa salıllar. Evdə otduxları yerdə, bınnarı – qardaşdarı tərkisilah eliyillər, ikisini də tutullar. Simavarı qaynadıllar, Həsənalının kürəyinə şəlliyillər. Həmən samavardan çay töküf içillər. Nəysə, bınnarı işgəncəynən öldürüllər. Bınnarı babam söhbət eliyirdi. Özü də ora getmişmiş.

Kalba Məmmədin qardaşı Kalba Xəlil bəy anamın atasıynan dosduymuş. Anamın atası həkimlih bacarırmış. Kalba Xəlil bəy gedir Qubatdının Əliquluuşağı kəndinnən babamı gətirir ki, birdən uşaxlar yaralı tapılar, yarasını-zadını müalicə eləsin. Babamı ora aparır. Camahat hamısı qara geyinif. Hamı axtarır onnarı.

Bir günnəri Kalba Məmməd atdan düşdü, əlini əlinə vuruf dedi ki, həə, uşaxlar gedif Malaqana, qalıflar orda. Heyvannardan kəsin, camahat çörəh yesin. Çox heyvan kəsdirif, camahat hamısı yedi, işdi. Babam deyir ki, mən gördüm ki, gülüşü süni gülüşdü. Sora deyif ki, ay camahat, hamı çörəh yeyif? Yeyif qutarıfsa, durmuyun, fərməşdən, çualdan götürün. Uşaxları doğruyuf töküflər filan yerə, gedax gətirəh. Babam deyir ki, ermənilər Kalba Məmmədin oğlannarını belə öldürdülər. Bütün bunnar Kalba Məmmədin qızı Tavatın yaddaşında qalır. Böyüyənnən sora onnardan qisas alır.

IV mətn

Anamın atasıgil erməniyə qarşı qəddar oluflar. Bu qəddarrığının da səbəbini deyim. Anamın atasının iki əmisi oğlunu Xozabirtdə ermənilər öldürüflər. Sora o kəntdən də, bu kəntdən də camahat yığılıf barışığ eliyiflər ki, bu kəntdəri bir-biriynən barışdırsınnar. Anamın atası, bir də əmisi – Hüseyinnən Xan Hüseyin barışığa gəlmillər, gedillər meşəyə. Anamın əmisi uşaxlarını Eşşəkxaçı deyilən bir erməni oluf, iki də oğlu oluf, olar öldürüf. Bular da ermənidən qasid tutullar. O vaxda qədər gözdüyüllər ki, kəntdən çıxıf hara getdiklərini öyrənələr, bulardan qisas alalar. Kəntdən bulara xəbər verillər ki, Eşşəkxaçı uşaxlarıynan getdi meşəyə odun yığmağa. Bular iki qardaş heş kəsə demədən atın palanın altına silahı qoyullar, yüklənillər, guya meşəyə odun yığmağa gedillər. Gedif görüllər ki, bular odun yığıllar. Eşşəkxaçı da çox cəngavər adammış. O qədər girvəliyillər, bular çörək yeməyə oturullar. Çörək yeməyə oturanda qəfil buların üsdün alıllar. Eşşəkxaçın da tutullar, uşaxların da tutullar. Üçün də əlin-qolun bağlıyıf gətirillər kəndə. Əmisi uşaxlarını nejə öldürmüşlər buları da heylə öldürüllər. Belinə qaynar sımavar bağlıyıllar, kişinin gözü qabağında uşaxların ikisini də öldürüllər. Öldürülən əmi uşaxlarının bacısı vardı, Erkək Tavat deyirdilər. Kişi kimi xrom sapox geyir, şallax taxır, at minir, silahı da üsdündə. Arvad əmisi oğlannarına deyir ki, hər nə eləmisiz sizin halalız olsun, eşşəkxaçın başın kəsin, onun qanınnan içəjəm. Bunun başını kəsillər, qanınnan iki ovuc içir. Deyilənə görə, Tavat əvvəl göyçək arvad oluf, qanı içənnən sora sifəti dəyişif kişi puturruğu yaranıf. Bu hadisə olur 26-27-ci ildə. Bular bunu öldürənnən sora yetmiş ev yığışır gecəynən Arazdan addıyıllar İrana ki, bu qannan sora Mircəfər Bağırov gəlif bizi qırajax. Anam onda üç yaşında uşağmış. Getmişmiş dayısıgilə, olarnan gəlir Cijimliyə. Bizimkilər İrana addıyanda vaxt tapıf gedif anamı götürə bilmillər. Xəbər yayılır, səhər Mircəfər Bağırov özü gəlif çıxır kəndə. Orda da bir neçə adamı öldürür, tutduğun tutur. Bular da artıx sərhədi addadığınnan onnarı tuta bilmir. Bu hadisədən sora həmin kəndin adını qoyullar Cəfərabad. Mircəfər Bağırov tutulannan sora kəndin adını qoydular Fərəcan. İki ildən sora anamın atası İrannan gəlir ki, qızı aparallar. Hüseyin kişi örüşdə heyvan otarırmış. Onu tapıf deyif ki, get onnara denən mən filankəsəm, uşağı versin aparım. Bu gəlif deyif. Buna da deyiflər ki, uşax hökumətə düşüfdü. Əyər bu qızı versək, bizi tutallar. Müharibə vaxdı gənə gəliflər ki, qızı aparallar. Onda da anam ərə getmişmiş, bir uşağı da varmış. Deyiflər, vəzyət belədi, qız ərə gedif, uşağı da var. Onnan sora qayıdıf gediflər.

V mətn

Erkək Tavat bizə gələndə girib yerinə yatanda görürdüm çəkməsinin boğazınnan nəsə çıxartdı qoydu döşəyinin altına, yatdı. Balaca uşağ idim da. Məndə marağ oyanırdı ki, görüm bu nədi. Getdim baxdım, gördüm xançaldı. Tavat gedənnən sora dedim, dədə, o arvatdı, amma niyə belə geyinir, papiros çəkir, çəkməsinin boğazında qılıncı var? Dedi, bala, onun düşməni var, onnan qorxur. Toy vaxdı ermənilər onun qardaşdarını öldürüflər. O, özünə söz verif ki, qardaşdarımın qisasını almıyınca mən aylə qurmujam. Dediyini də yerinə yetirir. Görür dəyirmanda yeddi dənə erməni dən üyüdür. Dədəm and işdi ki, Tavat onun yeddisini də öldürür, yeddisinin də başını kəsənnən sora onun hər birinin qanından bir istəkan içir.

Mircəfər Bağırov hakimiyyətdə olanda ermənilər Erkək Tavatı tutdurullar. Bakının türməsində olanda bir nəfər deyir ki, gəl saa bir köməklik eliyim. Orda da bir erməni zazor varmış, buna çox əzyət verirmiş. Əzyət verəndə bunun yoldaşı deyir, gəl Mircəfər Bağırova bir məktub yaz, bəlkə ürəyi yumuşala səni buraxa. Onda Tavat barmağın deşib qanıynan Mircəfər Bağırova məktub yazıb buna zülm eliyən ermənidən. Bir gün görür erməni arvadın gətirir bunun yanına ki, sən gəl bu işdən əl çək, mənim yoldaşım pis vəzyətdə qalıf, sən Mircəfər Bağırova belə məktub yazmısan. Orda Tavat deyir, yox, sənin yoldaşın maa nə zülüm eliyif onu yazmışam. Onda Mircəfər Bağırov bir kişilik eliyif. Erkək Tavatı çıxarıf türmədən, yanına da bir adam qoşuf. Deyif, bunu aparırsan hansı kəntdən gəlibsə, həmin kəntdə təhvil verisən həmən adamlara, qayıdırsan. Heylə olur türmədən çıxır.