Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

3.2. Etnosentrizmning etno-o'ziga xos belgilari

Etnosentrizm (yun. Ethnos, qabila, guruh, xalq; lot. markaz, markaz, jamlanish) etnopsixologiyani tahlil qilish birligi boʻlib, u qoʻllagan asosiy tushunchalardan biridir. Etnosentrizm tushunchasini fanga ilk bor 1883-yilda avstriyalik sotsiolog I.Gumplovich kiritgan boʻlsa, 1906-yilda amerikalik olim URSemner bu tushunchadan keng foydalandi. URSemnerning fikricha, etnosentrizm - bu shaxsning o'z guruhini hamma narsaning markaziga qo'yish va uning atrofidagi voqealarni o'lchash va baholashga moyilligi. Etnosentrizm - bu shaxs yoki guruh atrof-muhitdagi ijtimoiy hodisalarni o'zlari mansub bo'lgan guruhning me'yorlari va qadriyatlari asosida idrok etishi, baholashi va munosabati bilan bog'liq hodisa. Bu vaqtda shaxs o'zi mansub bo'lgan madaniyatning qadriyatlari va me'yorlarini ideal va to'g'riroq deb hisoblaydi, unga mos kelmaydiganlari esa qoloq, ilm-fan va madaniyatdan yiroq va uni vahshiylik deb hisoblaydi. Etalon sifatida turli xil vositalarni olish mumkin: din, til, adabiyot, kiyim-kechak, oshxona, o'yinlar va boshqalar.
Etnosentrizm ijtimoiy-psixologik hodisa bo'lib, guruhlararo munosabatlarni aks ettiradi. Ko'pgina hollarda, bu atama salbiy ma'noga ega bo'lib, inson ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy muhit taqozosiga ko'ra boshqa shaxsni tushunmaslik sifatida izohlanadi. Sovet davrida sovet tadqiqotchilari etnosentrizmni salbiy ijtimoiy hodisa deb hisoblab, uni millatchilik va irqchilik bilan tenglashtirganlar. Etnosentrizmni faqat salbiy tomondan qabul qilish va tushuntirish to'g'ri emas. Chunki etnosentrizm oddiy psixologik funksiya va inson psixikasiga xos xususiyatdir. Bu etnos uchun ijobiy o'ziga xoslikni saqlashga yordam beradigan ijtimoiy-psixologik hodisa. Etnosentrizm inson ruhiy hayotining ajralmas qismidir. Etnosentrizm odamlar uchun madaniy filtr vazifasini bajaradi.
Har bir shaxsning ijtimoiy muhiti va madaniyati har xil. Shaxs tevarak-atrofdagi hodisalarni, odamlarning fikrlari, his-tuyg'ulari va xatti-harakatlarini o'zi mansub bo'lgan madaniyat qonunlariga ko'ra idrok etishga va baholashga intiladi. Amerikalik psixolog D.Matsumoto etnosentrizmni quyidagicha izohlaydi: “Etnotsentrizm – insonning o‘ziga xos madaniy filtrlardan foydalangan holda dunyoni baholashga moyilligi”. Madaniy filtr sotsializatsiya orqali odamlarning xulq-atvori va axloqiy me'yorlari, boylik qadriyatlari va boshqalarni anglatadi. ularning ijtimoiy hayot haqidagi bilimlari tushunilishi kerak, ya'ni odamlar o'zlari yashayotgan jamiyat haqidagi bilimlarni egallash orqali tegishli filtrlarga ega bo'ladilar.
Etnosentrizm inson psixikasiga xos xususiyatdir, shuning uchun uni bir ma'noda ijobiy yoki salbiy deb atash mumkin emas. Bu xususiyatlar birgalikda olinishi kerak. Etnosentrizm - bu shaxsning o'z madaniyatiga singib ketishi va ijtimoiylashuvining normal natijasidir. Inson avvalo ijtimoiy muhitdagi xulq-atvor me’yorlari bilan tanishadi, so‘ngra ularni o‘zlashtiradi va ularga amal qiladi. Ijtimoiy ruhiy hayotning avvalo interpsixik, keyin esa intrapsixik ildizi borligi psixologik hodisadir. Madaniyat inson xatti-harakatlarini tartibga soluvchi va boshqaradigan ko'plab qoidalardan iborat. Masalan, jamoat transportida ayollar, qariyalar va bolalarga joy berish zarurligini bilib oldik. Ushbu qoidalar tegishli muhitda xatti-harakatlarimizni shakllantiradi va tartibga soladi. Ularga amal qilmasak, hech bo‘lmaganda jamoatchilikning tanqidiga duchor bo‘lamiz, gohida tanbeh ham bo‘ladi. Masalan, agar o'g'il bola yig'lab yuborsa, u qarindoshlari, oila a'zolari yoki tengdoshlari tomonidan kulgi va tanqid ob'ektiga aylanadi. Yoki bu harakat uchun unga ma'lum bir taxallus berishadi. Kichkina ekanmiz, mavjud xulq-atvor me'yorlarini o'zimizga singdirishimiz va ularni xarakterimizda mustahkamlashimiz kerak.
Ota-onalar, do'stlar, qarindoshlar va boshqa ijtimoiy institutlar bizga ushbu me'yorlarni doimo eslatib turadi. Boshqa sotsializatsiya institutlari ham ushbu tegishli normalarni targ'ib qiladi va ularni xulq-atvorda mustahkamlashga harakat qiladi. Qariganimizda hech kim bizga bu qoidalarni eslatmaydi.
Qabul qilingan xulq-atvor normalariga munosabat barcha yosh guruhlarida bir xil emas. Kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, bu qoidalar ko'pincha o'smirlik davrida buziladi. Qaysidir ma'noda, o'smirlar bu me'yorlarga shubha bilan qarashadi va ularning hokimiyatini qabul qilishni xohlamaydilar, shuning uchun ular o'sha yoshdagi xatti-harakatlarning yangi modeli va namunasini izlaydilar. Ushbu yosh davri o'tgandan so'ng, o'smirlarning katta qismi uchun reakkulturatsiya (o'z madaniyatiga qayta kirish) sodir bo'ladi. Reakkulturatsiya bir tomondan ijtimoiy muhit, ikkinchi tomondan individual-psixologik xususiyatlar bilan bog'liq holda amalga oshiriladi. Ba'zida rekulturatsiya kech o'smirlik davrida sodir bo'ladi, ba'zan esa shaxsning keksa yoshida sodir bo'ladi. Odatda, bu jarayon, ya'ni shaxsning akkulturatsiyasi ish boshlaganda o'zini namoyon qiladi.
Shunday qilib, o'z madaniyatimizga kirib, biz nafaqat tegishli xulq-atvor normalarini o'zlashtiramiz, balki boshqa odamlarning harakatlarini qanday idrok etish va sharhlashni ham o'rganamiz. Madaniyat har bir insonda psixologik qoidalar, ustanovka va munosabatlarning o'ziga xos birikmasi sifatida mavjud. Bu qoidalar odamlar, shaxsiyat va axloqiy qadriyatlar haqidagi fikrlarimiz va his-tuyg'ularimiz bilan bog'liq.
Etnosentrizm har bir insonga xos bo'lgan psixologik hodisadir. Oddiy qilib aytganda, odamlarning bir qismi buni tushunganligi uchun tan oladi, boshqa qismi esa boshqacha talqin va tushuntirish borligini qabul qilmaydi. Zamonaviy psixologik adabiyotlarda (D.Matsumoto, 2008) etnosentrizmning 2 turi ko'rsatilgan: moslashuvchan va moslashuvchan etnosentrizm.
Moslashuvchan etnosentrizm quyidagi xususiyatlarda namoyon bo'ladi.

1. 
   Inson o‘zi mansub bo‘lgan madaniyat atrofdagi hodisalarni filtrlashini va ularga o‘ziga xos rang yoki hissiy rang berishini anglaydi.
   
2. 
   Biz yashayotgan madaniyat, boshqacha munosabat
   

xuddi shu voqeani idrok etish, baholash yoki talqin qilishimizga ta'sir qiladi.

3. 
   Boshqa madaniyat, boshqacha munosabat vakili
   

ovqatlantiradi va harakat qiladi.
Moslashuvchan etnosentrizm - bu yuqorida aytib o'tilgan xususiyatlardan uzoq bo'lgan etnosentrizm. Har qanday etnopsixologik hodisaga nisbatan moslashuvchan etnosentrizm, “bunday o‘rgatishgan”, “ular shunday ko‘nikkan”, “yaxshi yoki yomonligini ayta olmaymiz” va hokazo. shunday fikrlar bilan tushuntiradilar. Moslashuvchan bo'lmagan etnosentrizmda voqealar yoki ularga bo'lgan munosabat "ular dahshatli", "bunday narsa bo'lmaydi", "shuning uchun biz ularni yomon ko'ramiz", "tug'ilishdan shundaymi? " va hokazo. so‘z bilan izohlanadi.
Etnosentrizm (etnosentrizm) - bu shaxsning o'z atrofida sodir bo'layotgan voqealarni faqat o'z madaniyati filtri orqali idrok etishi va baholashi. Etnosentrizm turli darajadagi ifodalarga ega. Ba'zi tadqiqotchilar uning sababini etnos, xalq tegishli bo'lgan madaniyat turi bilan bog'lashadi. Guruh a'zolari bilan yaqinroq bo'lgan kollektivistik madaniyat vakillari individualistlarga qaraganda etnosentrizmga ko'proq moyil bo'ladi, degan fikr mavjud. Har holda, etnosentrizmning namoyon bo'lish darajasi ko'proq ijtimoiy omillarga, ijtimoiy tuzilishga va millatlararo munosabatlarning tabiatiga bog'liq. Ozchiliklar vakili (soni va maqomi jihatidan kamroq va kamroq) o'z guruhini afzal ko'radi va etnosentrizmga moyil bo'lishi mumkin. Etnosentrizm etnik jamoalar o'rtasida ziddiyat yuzaga kelganda va boshqa nomaqbul ijtimoiy sharoitlarda o'zini keskinroq namoyon qiladi. Etnosentrizmning bu turi jangovar etnosentrizm deb ataladi. Qarama-qarshi etnosentrizm nafrat, ishonchsizlik va qo'rquvda yoki o'z muvaffaqiyatsizliklarida boshqa guruhlarni ayblashda namoyon bo'ladi. Etnosentrizm ko'zgu idrok tahlili bilan ham bog'liq. Ko'zguni idrok etish ziddiyatli tomonlar tomonidan qo'llaniladi, ijobiy belgilar bilan o'zini va salbiy belgilar bilan boshqa tomonda. Binobarin, bu ijtimoiy-psixologik hodisa bo‘lib, u o‘z guruhini tinch-totuv, insonparvar va yuksak axloqiy va ma’naviy fazilatlarga ega bo‘lgan altruist deb biladi, ikkinchi tomon esa uni o‘lja qiluvchi va faqat o‘zining xudbinligini ifodalovchi zo‘ravon, insoniyat dushmanidir. qiziqish. ishonchsizlik va qo'rquvda yoki o'z muvaffaqiyatsizligi uchun boshqa guruhlarni ayblashda ifodalanadi. Etnosentrizm ko'zgu idrok tahlili bilan ham bog'liq. Ko'zguni idrok etish ziddiyatli tomonlar tomonidan qo'llaniladi, ijobiy belgilar bilan o'zini va salbiy belgilar bilan boshqa tomonda. Binobarin, bu ijtimoiy-psixologik hodisa bo‘lib, u o‘z guruhini tinch-totuv, insonparvar va yuksak axloqiy va ma’naviy fazilatlarga ega bo‘lgan altruist deb biladi, ikkinchi tomon esa uni o‘lja qiluvchi va faqat o‘zining xudbinligini ifodalovchi zo‘ravon, insoniyat dushmanidir. qiziqish. ishonchsizlik va qo'rquvda yoki o'z muvaffaqiyatsizligi uchun boshqa guruhlarni ayblashda ifodalanadi. Etnosentrizm ko'zgu idrok tahlili bilan ham bog'liq. Ko'zguni idrok etish ziddiyatli tomonlar tomonidan qo'llaniladi, ijobiy belgilar bilan o'zini va salbiy belgilar bilan boshqa tomonda. Binobarin, bu ijtimoiy-psixologik hodisa bo‘lib, u o‘z guruhini tinch-totuv, insonparvar va yuksak axloqiy va ma’naviy fazilatlarga ega bo‘lgan altruist deb biladi, ikkinchi tomon esa uni o‘lja qiluvchi va faqat o‘zining xudbinligini ifodalovchi zo‘ravon, insoniyat dushmanidir. qiziqish.
Hozirgi zamonda dunyo yevrosentrizm yoki amerika markazchiligi deb ataladigan psixologik hodisaga duch keldi. Ushbu mezonlardan tashqarida bo'lgan hamma narsa antidemokratik va g'ayriinsoniy deyiladi. Etnosentrizmning eng sodda shakli - bu uning tashuvchilari o'zlarining qadriyatlarini sayyoramizning barcha aholisi uchun universal deb bilishlari. Misol uchun, bir jinsli nikohni taqiqlash yevrosentrizmga ko'ra antidemokratik va g'ayriinsoniydir. Yevropada aholining 70% fuqarolik nikohi asosida oila quradi. Bu g‘oyani dunyoning boshqa mamlakatlari va xalqlariga taqdim etish va targ‘ib qilish ham tegishli etnosentrizmdan kelib chiqadi. Etnosentrizmning mazmuni quyidagicha: “biz” “ulardan” yaxshiroq; guruhimiz, etnos, xalqimiz, millatimiz boshqalardan mehribon, tinch, insonparvar. Shunday ekan, biz yaxshiroq yashashga loyiqmiz, hamma biz bilan hisoblashishi, hurmat qilishi kerak. Shu bois, biz ehtiyot bo'lishimiz kerak, boshqalar bizning hududimizga bostirib kirmasin, chunki u faqat bizga tegishli. Agar kimdir bu erga kelsa, uni olib tashlash kerak. Bu yerda etnosentrizm hududiy instinkt bilan bog‘liqdir”. Bu fikrga murojaat qilgan holda shuni aytish mumkinki, polietnik mamlakatlarga qaraganda monoetnik mamlakatlar fuqarolarida etnosentrizm kuchliroqdir. Bunga zamonaviy Armaniston misol bo'la oladi. Hozirgi vaqtda Armaniston ko'p millatli mamlakatdir, shuning uchun u erda armanlardan boshqa odamlar deyarli yo'q. Bunga zamonaviy Armaniston misol bo'la oladi. Hozirgi vaqtda Armaniston ko'p millatli mamlakatdir, shuning uchun u erda armanlardan boshqa odamlar deyarli yo'q. Bunga zamonaviy Armaniston misol bo'la oladi. Hozirgi vaqtda Armaniston ko'p millatli mamlakatdir, shuning uchun u erda armanlardan boshqa odamlar deyarli yo'q.
Shuni hisobga olish mumkinki, etnosentrizm ijtimoiy-psixologik hodisa ekan, u asosan millatlararo munosabatlarga, ijtimoiy-siyosiy sharoitga, davlatning milliy siyosatiga, mafkuraviy targ‘ibotga bog‘liqdir. Inson idroki har doim o'tmishdagi sezgi materiallariga ishora qiladi. Har bir xalq, xalq o‘z muhitidan tashqaridagi hodisalarni idrok qilar ekan, o‘z me’yorlarini me’yor sifatida qabul qiladi, shu asosda idrok etadi va baholaydi. Qabul qilgan narsasini qanday baholashi ham o‘sha millatga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Lekin shuni ham bilish kerakki, biz har qanday xalqqa xos bo‘lgan milliy xususiyat ma’lum tarixiy sharoit va madaniyat ta’siri natijasidir.
Etnosentrizmning mohiyati boshqa xalqlarga nisbatan dushmanona munosabatda bo'lish bilan cheklanmaydi. Uning salbiy yo'nalishi mamlakatda olib borilayotgan milliy siyosat bilan bog'liq. Etnosentrizm millatchilik yoki shovinizm degani emas. Turli millatlar va ijtimoiy guruhlar manfaatlari to‘qnashganda etnosentrizm millatchilik va shovinizmga aylanadi. Etnosentrizmning milliy mafkura va psixologiya quroliga aylanishi millatlararo muloqotning vujudga kelishida asosiy to‘siq bo‘lib qoladi. Jamoatchilik ongida boshqa bir etnik guruhning qiyofasi, eng avvalo, o‘sha etnik guruh bilan o‘zaro munosabatlarning tarixiy xarakteri bilan belgilanadi. Ikki etnik guruh o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar hamkorlik va o‘zaro tushunish sharoitida bo‘lsa, munosabatlar ijobiy tomonga yo‘naltiriladi va turli xil farqlarga nisbatan bag‘rikenglik munosabati shakllanadi. Agar etnik guruhlar o'rtasidagi hayotiy manfaatlar bir-biriga zid bo'lmasa, ustanovka qiziqish hissi bilan birlashtiriladi. Etnosentrizm – shaxsning oʻzini oʻrab turgan voqelikni oʻzi mansub boʻlgan va oʻziga xos etnik jamoa pozitsiyasidan baholash va idrok etishga moyilligi. Etnosentrizmning eng ekstremal shakli bu delegitizatsiyadir. Delegitizatsiya o'ta salbiy ijtimoiy o'lchovlarga ega bo'lgan guruhlar va guruhlarni turkumlashtirishni anglatadi. o‘zi mansub bo‘lgan va o‘ziga xos etnik hamjamiyat pozitsiyasidan baholash va idrok etish tendentsiyasidir. Etnosentrizmning eng ekstremal shakli bu delegitizatsiyadir. Delegitizatsiya o'ta salbiy ijtimoiy o'lchovlarga ega bo'lgan guruhlar va guruhlarni turkumlashtirishni anglatadi. o‘zi mansub bo‘lgan va o‘ziga xos etnik hamjamiyat pozitsiyasidan baholash va idrok etish tendentsiyasidir. Etnosentrizmning eng ekstremal shakli bu delegitizatsiyadir. Delegitizatsiya o'ta salbiy ijtimoiy o'lchovlarga ega bo'lgan guruhlar va guruhlarni turkumlashtirishni anglatadi.
Etno-o'ziga xos xususiyatlar (til, din, urf-odatlar, tashqi ko'rinish, musiqa, irqiy xususiyatlar) delegitizatsiyani osonlashtiradi. Delegitizatsiyadan maqsad o'z etnik guruhidagi nafrat tuyg'usini engishdir. Delegitizatsiya oxir-oqibat deindividatsiyaga olib keladi. Bunga erishish orqali dushman etnosiga qarshi kurashish juda oson bo'ladi.
Delegitizatsiyaning yakuniy maqsadi boshqa guruh a'zolarining "vahshiy" qiyofasini yaratishdir. Chunki bunday obraz yaratish o‘sha odamlarga qarshi osonroq kurashishga psixologik asos beradi. Bu urinishlarning barchasi ularni o'ldirishda aybdorlik hissidan uzoqlashishga va sodir etilgan qotillik uchun oqlanishga xizmat qiladi. Etnosentrik delegitizatsiyaga misol qilib, “madaniylashgan” yevropaliklarning Amerikaning aborigen aholisiga (hindular) dastlabki kunlardagi munosabatini keltirish mumkin. Qolaversa, armanlar o‘z farzandlariga ozarbayjonlar Navro‘z shirinliklarini tayyorlayotganda arman qoni bilan shakerbura va paxlava xamirini qo‘zg‘atadi, deb va’z qiladi.
Etnosentrizm inson psixologiyasiga xos xususiyat bo‘lib, u boshqa xalqlarning madaniyati, turmush tarzi, urf-odatlariga hurmat va sabr bilan munosabatda bo‘lsa, ma’lum ma’noda uni axloqiy jihatdan oqlash mumkin.