Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

2.3. Milliy xarakter tushunchasi

Dastlab bu tushunchalar sayohatchilar tomonidan adabiyotda o‘zlari borgan mamlakatlarda yashovchi xalqlarning turmush tarzini ifodalash uchun ishlatilgan. Ba'zi mualliflar milliy xarakter tushunchasiga xalqning temperamentini, ba'zilari shaxsga tegishli fazilatlarni, boshqalari esa boylik qadriyatlarini, xalqning hokimiyat va mehnatga munosabatini bog'lashgan.
Umuman olganda, milliy xarakterga oid fikrlar juda ziddiyatli. Ayrim tadqiqotchilar milliy xususiyat umuman yo‘qligini ta’kidlaydilar. Ular har qanday shaxsning belgilari dunyoning boshqa xalqlari vakillari orasida ham kuzatiladi, deb hisoblashadi. Agar shunday bo'lsa, bu xususiyatni faqat bitta xalqqa bog'lashning hojati yo'q.
Binobarin, odamlarning xulq-atvori, fikr va qarashlarida, his-tuyg‘ularida namoyon bo‘ladigan ruhiy xususiyatlarning qaysi biri milliy xarakter ekanligini ko‘rib chiqish tadqiqotchi uchun sof nazariy-uslubiy masaladir. Ushbu masala bilan bog'liq ba'zi printsiplarni hisobga olish kerak:

1. 
   Milliy xarakter alohida shaxslarda namoyon bo'ladigan belgilar yig'indisi emas, balki shu aholining mutlaq ko'pchiligiga xos bo'lgan fikrlar, his-tuyg'ular va xatti-harakatlarning birligidir. I.S.Kon yozadi: «Xalqning xarakterini tushunish uchun, avvalo, uning tarixi, ijtimoiy hayoti va madaniyatini o‘rganish kerak. Bu jarayonda individual psixologik usullar yetarli emas”.
   
2. 
   Har qanday belgini alohida etnik guruhga kiritish mumkin emas. Belgining o'zi ham, jami ham qiziq emas. Asosiy masala - uning ruhiy sifatlar tarkibida namoyon bo'lishi. Masalan, mehmonga bo‘lgan g‘amxo‘rlik, shubhasiz, qo‘shni rus va forslarda ham bor. Biroq, ozarbayjon xalq og'zaki ijodida va kundalik hayotida mehmonni nishonlashning ko'plab misollari mavjud. Faqat mehmonga tegishli bo'lgan uy jihozlarini saqlash ozarbayjonlarda mehmondo'stlik milliy xususiyat ekanligini isbotlaydi. Yoki ko'p xalqlarda ozarbayjonlarda spirtli ichimliklar ichish odati bor. Biroq, ruslar hozirgacha ichish partiyasini tavsiflovchi va rus tilida tegishli vaziyatni ifodalovchi lug'at yaratish baxtiga sazovor bo'ldi.
   
3. 
   Xarakter xususiyatlari millatning umumiy qadriyatlar tizimi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, geografik va diniy omillari bilan bog'liq. Masalan, mehnatsevarlik umuminsoniy sifatdir. Biroq, tarixiy sharoitga qarab, u yoki bu madaniyatda ishning ma'nosi boshqacha ma'no kasb etgan. Evropaning uzoq muddatli ekspluatatsiyasi Afrika xalqlarining mehnatga bo'lgan munosabatini o'zgartirdi.
   

Uzoq vaqt davomida avtoritar sharoitda yashayotgan odamlar haqiqatni gapirishga qiynaladi.
Shaxs etnopsixologiyasining asosiy yo'nalishini etnik-milliy xarakter muammosi tashkil etadi.So'nggi paytlarda etnopsixologiya va boshqa sohalarda etnos va millatning psixologik xususiyatlari mentalitet tahlili bilan izohlanadi. Shuning uchun jiddiy ilmiy adabiyotlar sahifalarida milliy xarakter tushunchasi asta-sekin kam qo‘llanila boshlandi. J.Dubin talqinida mentalitet tushunchasi quyidagicha berilgan: «mentalitet – insonning dunyo va uning bu dunyodagi o‘rni haqidagi tasavvurlari, shuningdek, uning harakatlari va xatti-harakatlari haqidagi tasavvurlarining asosini tashkil etuvchi obrazlar tizimidir. odamlar."
Fransuzcha “mentalitet” so‘zi ozarbayjon tilida qo‘llaniladigan “dunyoga qarash” va “dunyoni anglash” so‘zlariga mos keladi. Mentalitet asosan kollektiv ongsiz tomonidan oziqlanadi va fikr, his va harakatda namoyon bo'ladi. Etnosni guruh sifatida tavsiflashda mentalitet xalqlarning ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini o‘rganish uchun eng yaxshi kategoriya hisoblanadi.Ko‘p hollarda “siyosat”, “ijtimoiy-iqtisodiy” tahlili bilan izohlanmaydigan fikr, hodisa, harakat va his-tuyg‘ular munosabatlar, “qonun”, “an’ana” mentalitet tushunchasi vakolatiga kiradi.Ular bog‘lash orqali tushuntirishga harakat qiladi. Bu tushunchadan foydalanib, ular xalq tarixi va madaniyatida namoyon bo`ladigan g`alati va tushunarsiz ijtimoiy hodisalarni oydinlashtirishga harakat qiladilar. Ular sezilmagan aqliy faoliyatni mentalitet belgisi deb biladilar.
“Mentalitet” lotincha “mens”, “mentis” – aql, qalb, bilim degan ma’noni anglatadi. Bu so'zning o'zi sanskritcha "manas" aql, qalb, bilim degan ma'noni anglatadi. Etnos mentaliteti uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllanadi. Mentalitet milliy xarakter va milliy ijtimoiy xulq-atvor modelini belgilaydi. Mentalitet – xalqning, millatning butun yoki alohida bo‘lib, uning har bir a’zosining dunyo va odamlar haqidagi tasavvuri va qadriyatlar tizimidir. Biz mentalitetning ruhiy o‘lchovi kengroq, deb hisoblaymiz. Har bir xalq va millatning milliy xarakteri shakllangandan keyin shakllanadi va mentalitetga aylanadi. Mentalitet guruh psixologiyasi bilan belgilanadi va ijtimoiy makonda ko'proq namoyon bo'ladi. Mentalitet - ma'lum bir hissiy ohangga ega bo'lgan ijtimoiy idrok. Mentalitet - bu ijtimoiy guruh a'zolarining ijtimoiy dunyo haqidagi ijtimoiy tasavvuridir. Polietnik mamlakat fuqarolarining barchasiga xos bo‘lgan psixologik xususiyatlarni mentalitet tushunchasi, monoetnik mamlakat fuqarolariga xos xususiyatlarni esa milliy xarakter tushunchasi bilan ifodalash mumkin, deb hisoblaymiz. . Masalan, AQSH polietnik davlat boʻlgani uchun Amerika mentalitetini qoʻllash toʻgʻriroq, Armaniston koʻproq monoetnik davlat boʻlgani uchun arman milliy xarakterini qoʻllash toʻgʻriroq. Umuman olganda, bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas, uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget). polietnik mamlakat fuqarolarining barchasiga xos bo‘lgan psixologik xususiyatlarni mentalitet tushunchasi, monoetnik mamlakat fuqarolariga xos xususiyatlarni esa milliy xarakter tushunchasi bilan ifodalash mumkin. Masalan, AQSH polietnik davlat boʻlgani uchun Amerika mentalitetini qoʻllash toʻgʻriroq, Armaniston koʻproq monoetnik davlat boʻlgani uchun arman milliy xarakterini qoʻllash toʻgʻriroq. Umuman olganda, bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas, uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget). polietnik mamlakat fuqarolarining barchasiga xos bo‘lgan psixologik xususiyatlarni mentalitet tushunchasi, monoetnik mamlakat fuqarolariga xos xususiyatlarni esa milliy xarakter tushunchasi bilan ifodalash mumkin. Masalan, AQSH polietnik davlat boʻlgani uchun Amerika mentalitetini qoʻllash toʻgʻriroq, Armaniston koʻproq monoetnik davlat boʻlgani uchun arman milliy xarakterini qoʻllash toʻgʻriroq. Umuman olganda, bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas, uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget). monoetnik mamlakat fuqarolariga xos xususiyatlarni esa milliy xarakter tushunchasi bilan ifodalash mumkin. Masalan, AQSH polietnik davlat boʻlgani uchun Amerika mentalitetini qoʻllash toʻgʻriroq, Armaniston koʻproq monoetnik davlat boʻlgani uchun arman milliy xarakterini qoʻllash toʻgʻriroq. Umuman olganda, bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas, uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget). monoetnik mamlakat fuqarolariga xos xususiyatlarni esa milliy xarakter tushunchasi bilan ifodalash mumkin. Masalan, AQSH polietnik davlat boʻlgani uchun Amerika mentalitetini qoʻllash toʻgʻriroq, Armaniston koʻproq monoetnik davlat boʻlgani uchun arman milliy xarakterini qoʻllash toʻgʻriroq. Umuman olganda, bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas, uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget). bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas va uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget). bizning fikrimizcha, milliy xarakter tushunchasi hozirgi zamonda muvaffaqiyatli atama emas va uning mamlakat va davlat hududida qo‘llanilishi tarqoq tuyg‘ularning uyg‘onishi va etnik uyg‘onishga undaydi. Milliy xarakter yoki etnik identifikatsiyaning kuchayishi shaxsning ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini zaiflashtiradi. Bu uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi (J. Piaget).
Etnopsixologiyaning ilk ijodkorlari turli tushuncha va atamalardan foydalangan boʻlsalar ham, aslida xalqlar mentalitetini oʻrganishgan.
Ozarbayjon psixologi A.Bayramov milliy xarakterni shaxsning makro muhiti bilan bog‘laydi va milliy psixologiya, ijtimoiy munosabatlar, iqtisodiy birlik, makon bir xilligi, til birligi, diniy e’tiqod va e’tiqodlarning yaqinligi, tabiatga munosabati, tarixiy birlik shakli mavjud. ma’lum bir davrda xalqda shakllangan milliy axloqiy an’ana sifatini egallagan.Hayotga, el-yurtga, Vatanga, yaqin odamlarga, qarindosh-urug‘larga bir xil munosabat milliy xarakterning asosiy belgilovchi omillarini tashkil etishini ko‘rsatadi. So‘ngra ana shu omillar ta’sirida etnik va milliy umumiylik asosida kishilarda etnik va milliy xarakterning o‘zagini tashkil etuvchi shunday psixologik xususiyatlar shakllanib borishini ko‘rsatadi. U guruh, etnos va millat uchun umumiy jihatlarning mavjudligi milliy xususiyatning mavjudligi bilan bog'liq deb hisoblaydi. Milliy xarakterni alohida belgilar yig'indisi sifatida qabul qilib bo'lmaydi. Milliy xarakter milliy psixologiyaning eng asosiy tarkibiy qismi, etnik qiyofasini belgilovchi asosiy xususiyatdir. Professor A.S.Bayramov etnik xarakterga quyidagi ta’rifni bergan: “Etnik xarakter deganda yakka shaxsga bog‘liq bo‘lmagan umumlashgan psixologik sifat, etnosning har bir a’zosining xulq-atvori va munosabatlarida u yoki bu darajada mujassamlashgan psixik xususiyat tushuniladi. munosabatlar tizimi". Milliy, etnik xarakter - bu xalqning ijtimoiy tarixi va tabiiy muhiti bilan bog'liq holda namoyon bo'ladigan dinamik psixologik xususiyatdir. Milliy xarakter ijtimoiy sharoitlarning o'zgarishi tufayli o'zgarishi mumkin. Buni tarixiy tajriba ham tasdiqlaydi. Biroq o‘zgarishlarning mazmuni va yo‘nalishi ma’lum darajada millatning o‘z taqdiriga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Bu ularning xarakter xususiyatlariga ham bog'liq.Ya'ni, ijtimoiylashuv institutlari xalqda, millatda qanday fazilatlarni shakllantirmoqchi? Ular xalqni, millatni qanday ko‘rishni xohlaydilar? Xitoy faylasufi Konfutsiyning quyidagi fikri bor: “Xalq o‘t, hukumat esa shamoldir”. U xalqni xohlagan tomonga yo‘naltira oladi”. Tilimizda etnik xarakter, milliy xarakter, ruhiy yuz, mentalitet tushunchalari asosan sinonim sifatida ishlatiladi. Bu jihat o`sha tushunchalarning xalq va millatga tegishli barqaror ruhiy xususiyatlar va nisbatan o`zgarmas sifatlarni ifodalashi bilan bog`liq. Xususan, u ijtimoiy psixologiya darajasida yaqinlashtiriladi va ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. ular millatni qanday ko'rishni xohlaydilar? Xitoy faylasufi Konfutsiyning quyidagi fikri bor: “Xalq o‘t, hukumat esa shamoldir”. U xalqni xohlagan tomonga yo‘naltira oladi”. Tilimizda etnik xarakter, milliy xarakter, ruhiy yuz, mentalitet tushunchalari asosan sinonim sifatida ishlatiladi. Bu jihat o`sha tushunchalarning xalq va millatga tegishli barqaror ruhiy xususiyatlar va nisbatan o`zgarmas sifatlarni ifodalashi bilan bog`liq. Xususan, u ijtimoiy psixologiya darajasida yaqinlashtiriladi va ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. ular millatni qanday ko'rishni xohlaydilar? Xitoy faylasufi Konfutsiyning quyidagi fikri bor: “Xalq o‘t, hukumat esa shamoldir”. U xalqni xohlagan tomonga yo‘naltira oladi”. Tilimizda etnik xarakter, milliy xarakter, ruhiy yuz, mentalitet tushunchalari asosan sinonim sifatida ishlatiladi. Bu jihat o`sha tushunchalarning xalq va millatga tegishli barqaror ruhiy xususiyatlar va nisbatan o`zgarmas sifatlarni ifodalashi bilan bog`liq. Xususan, u ijtimoiy psixologiya darajasida yaqinlashtiriladi va ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. millatga mansub barqaror ruhiy xususiyatlarni, nisbatan o‘zgarmas sifatlarni ifodalashi bilan bog‘liq. Xususan, u ijtimoiy psixologiya darajasida yaqinlashtiriladi va ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. millatga mansub barqaror ruhiy xususiyatlarni, nisbatan o‘zgarmas sifatlarni ifodalashi bilan bog‘liq. Xususan, u ijtimoiy psixologiya darajasida yaqinlashtiriladi va ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi.
Nemis faylasufi I.Kantning fikricha, inson ikki dunyoga tegishli. Tabiatga mansubligi nuqtai nazaridan “tabiat odamni o‘zgartiradi”, ma’naviy erkinlik nuqtai nazaridan esa “inson o‘zini o‘zgartiradi”.
Tejamkor va ozoda bo'lish nemislarning milliy xarakteridir. Amerikaliklarning bir-birlarini shunchaki ismlari bilan chaqirishi yaqinlik belgisi hisoblanmaydi. Biroq, ko'pgina mamlakatlarda bunday ariza ushbu shaxslar o'rtasida ma'lum bir yaqinlik mavjudligini anglatadi.
Milliy xarakter xalqning musiqiy kuy va raqslarida ham o‘z ifodasini topgan. Bunday xilma-xillik xalqlarning xarakteri, turmush tarzi, mashg‘ulot turi, ijtimoiy va tabiiy muhitga turlicha munosabatidan kelib chiqadi. Milliy ozarbayjon raqslarida kollektivizm, ispan raqslarida individualizm unsurlari diqqatni tortadi. Arab raqslarida erotik harakatlar hukmron bo‘lsa, ozarbayjon raqslarida aksincha, kiyim-kechakdan tortib, musiqiy ritmgacha bo‘lgan barcha narsalar tana konturlarini yashirishga xizmat qiladi. Tirsaklarni yelka darajasida ushlab turish milliy ozarbayjon ayollar raqsining atributi hisoblanadi. Bu tafsilotni ozarbayjon raqsining o'ziga xos xususiyatlaridan biri deb hisoblash mumkin.
Milliy xarakter odamlarning mimika va qiyofasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, yaponlarning boshqa birovga eng yomon xabarni tabassum bilan aytishi bizni hayratda qoldiradi. Bu jihat ularning turli xil psixologik xususiyatlarga ega ekanligini va dunyoni boshqacha idrok etishlarini isbotlaydi. Ko'pgina yapon filmlarida qahramon oxir-oqibat yo'q qilinadi. Gollivud filmlarida, aksincha, u g'alaba qozonadi va omon qoladi. Yapon dunyoqarashiga ko'ra, fojiali yakun ham baxtli yakun sifatida qabul qilinadi, chunki u har qanday holatda ham o'z burchini bajaradigan odamlarning irodasini tasdiqlaydi. Yaponlar fikricha, xarakterning kuchliligi ota-ona irodasiga qarshi turishda emas, balki bu irodasiga bo'ysunishda namoyon bo'ladi. Milliy xarakter farzand tarbiyasida ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi.
Ozarbayjon oilasida o‘g‘il bolalarni tarbiyalash ixtiyoriy fazilatlarni shakllantirish, qizlarni tarbiyalash esa ko‘proq onalik odatlarini shakllantirish yo‘nalishida olib boriladi. Oila va bolalar ozarbayjon xarakterining hissiy markazida. “Kitobli bobo Qo‘rg‘ud” dostonida o‘g‘il ko‘rganni oq chodirga, qizi borni oltin chodirga, o‘g‘li bo‘lmaganni yoki yo‘qni chaqirishi bejiz emas. qizi qora chodirga taklif qilinadi.
Har bir xalq o‘zimizni yaxshi anglash uchun, avvalo, o‘z etnik va milliy xarakterini yaxshi o‘rganishi, o‘zi uchun ijobiy va salbiy tomonlarini ajrata bilishi, salbiy jihatlardan uzoqlashishni, ijobiy tomonlarini rivojlantirishni istashi va qodir bo‘lishi kerak. Har bir xalq o'zini rivojlantirishi kerak. Shunday xalqlar borki, latifalarida kulgi obyekti sifatida ko‘rsatiladi. Afsuski, biz o'zimiz ustidan kula olmaymiz. Aksariyat hollarda bizning anekdot "qahramonlarimiz" o'zimiz emas. Xalqning, millatning o'zidan kulish qobiliyati juda muhim psixoterapevtik ta'sirga ega bo'lgan profilaktika chorasidir. Shubhasiz, bu harakat psixologik salomatlik yo'lidir. Ikkinchi salbiy xususiyat shundaki, biz tanqidiy munosabatda bo'lishdan qochamiz va buni munosabatlarni buzish sifatida qabul qilamiz. Buni taxmin qilish mumkin odamlarning hozirgi ahvoli uning psixologik o'tmishidan xabar beradi. Psixologik o'tmish va kelajak milliy xarakter bilan bog'liq.
Har bir harakat, xatti-harakat, his-tuyg'ularni millatga mansub xarakter belgisi deb bo'lmaydi. Bu belgi xalq og‘zaki va yozma madaniyatida topilsa va o‘z aksini topsa, milliy-etnik belgi olinadi. Masalan, mehmonga hurmat dunyoning aksariyat xalqlari hayotida o‘z o‘rniga ega. Ruslarda uyning xonalaridan biri "mehmon" xonasi deb ataladi. Biroq Ozarbayjon xalq og‘zaki ijodida mehmonga oid ko‘plab eski so‘zlar, latifalar, topishmoqlar, duolar, maqollar, sinovlar boshqa xalqlar folklorida uchramaydi. Hatto ozarbayjon xonadonida mehmon uchun maxsus mo‘ljallangan dasturxon va ko‘rpa-to‘shak bo‘lishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Ozarbayjon odatiga ko‘ra, mehmon qishloqda daxlsizlik maqomiga ega bo‘lib, hamma uni kutishi muhim. U tashrif buyuradigan uyning nomini aytishi kifoya.
Birinchi etnik birlashmaning namunasi avloddir. Avlod oilalardan shakllanib, qon-qarindoshlik asosida vujudga keladi.Bir necha avlodlar asosida shakllangan odamlarning katta guruhi qabila deyiladi. Oilalar avlodga birlashishi bilanoq ikki yoki undan ortiq avlodlar qabila hosil qiladi. Bir ildizdan bo'lgan, lekin keyinchalik ajralgan avlodlar jamoasi qabila deyiladi. Nisbatan kattaroq ijtimoiy birlik bu millatdir. Bu birlik endi qon-qarindoshlikka emas, balki bir xil ijtimoiy sohaga, mahalla rishtalariga asoslanadi, shuning uchun millatni sof etnik birlik sifatida tavsiflab bo'lmaydi. U etnik jihatdan birlashgan bo'lmagan boshqa odamlarni o'z ichiga olganligi sababli, uni ijtimoiy-etnik jamoa deb atash kerak. Millat – tarixan shakllangan va tili, hududi, muayyan madaniy birligiga asoslangan insonlar jamoasidir. Ana shu birlikning mustahkamlanib, chuqurlashishi natijasida millat o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga o‘tadi va yangi birlik, millat tug‘iladi. Millatning xarakterli belgilari: xalqlarning tarixan barqaror birligi, hududiy birligi, iqtisodiy hayoti birligi, til birligi; din, e'tiqod va e'tiqod jamiyati; an'ana yoki madaniy birlik.
Shaxsiy manfaatlar birinchi o‘rinda turishi, “Men” tuyg‘usi “Biz” tuyg‘usi insoniyat jamiyati ahlimiz, “Biz” tuyg‘usi esa “men” tuyg‘usidan ustun turishi, “Biz” tuyg‘usining “men” tuyg‘usidan ustun bo‘lishi esa guruhning millat darajasida shakllanganligini ko‘rsatadi. Milliy miqyosda shakllangan ijtimoiy guruhlar a'zolarining talablari milliy darajada tuzilgan guruhlardan tubdan farq qiladi. Xalq miqyosida odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda loqaydlik, e’tiborsizlik, jamoat mulkini begonalashtirish ko‘zga tashlanadi. Xalq miqyosida jamoatchilik qoralash, jiddiy munosabat, an’analarga hurmat, muloqot va faoliyat jarayonida o‘zaro munosabatlarda talabchanlik, jamoat mulkiga egalik tuyg‘usi namoyon bo‘ladi.
Ozarbayjon faylasufi, prof. A.Asadov etnosni ko‘chmanchi va jamoa qabilalari evolyutsion jarayoni mahsuli deb hisoblaydi va uning yaratilishini davlatning tashkil topishi bilan bog‘laydi. Uning yozishicha, davlatning vujudga kelishi bilan ko‘chmanchilar va jamoalarning yagona etnos tomon evolyutsiyasi boshlanadi va bu evolyutsiya yagona xalqning shakllanishi bilan yakunlanadi. Tillarning genetik qarindoshligi xalqlarning irsiy qarindoshligini bildirmaydi, bu xalqlar bir vaqtlar yagona davlat hududida yashaganliklarini bildiradi.
Ko'pgina tirik mavjudotlardan farqli o'laroq, odamni podada ham, yolg'iz tur ham deb atash mumkin emas. Yondashuv turiga qarab shaxs jamoada yashaydi, goh jamiyat, goh etnos sifatida qaraladi. Aniqrog‘i, har bir shaxs bir vaqtning o‘zida ham jamiyat a’zosi, ham o‘z xalqining vakili hisoblanadi. Ammo bu ikki tushunchani solishtirish mumkin emas va turli qatlamlarga tegishli.
Iqtisodiy shakllanishlar orqali ichki sabablarga ko'ra jamoada shaxsning rivojlanishi uning biologik tuzilishi bilan bog'liq emas.
Hech kim shubha qilmaydigan narsa shundaki, er yuzida etnosdan tashqarida bo'lgan birorta ham odam yo'q. Kim “Kimsan?” deb so‘rasa. “Turkcha”, “ruscha”, “arabcha”, “yaponcha” va boshqalar. javob beradi. Demak, ongdagi etniklik umumiy hodisadir. Qiziq, bu odamlarning har biri o'z javobini qanday izohlaydi? “Xalqim, millatim, qabilam” deganda nimani nazarda tutadi va qo‘shnilardan qanday farq qiladi? Bu haligacha hal qilinmagan etnik diagnostika muammosi (L.N.Gumilyov, 2001). Ta'rif kerak, lekin bu erda o'zaro suhbat keladi. "Etnos - umumiy kelib chiqishi bilan belgilanadigan hodisa", "etnos - umumiy tildan tug'ilgan madaniy hodisa"; "etnos - o'xshash odamlar guruhi"; "etnos - bu odamlarni u yoki bu shakllanishga qarab umumlashtiruvchi shartli tasnif" (bu shuni anglatadiki etnos kategoriyasi real emas); “etnos – umumiy oʻzini oʻzi anglash asosida birlashgan odamlar guruhi”; “Etnos ijtimoiy kategoriyadir”. Tabiat va ijtimoiy insonning mutanosibligi haqidagi qarashlaridagi tafovutlarni umumlashtirgandan so'ng, ulardan uchtasini ta'kidlash mumkin:

1. 
   "Yagona" geografiya insonning barcha faoliyatini tabiiy qonunlarga aylantiradi.
   
2. 
   Ba'zi tarixchilar va etnograflar insoniyat bilan bog'liq bo'lgan barcha hodisalarni faqat anatomiya va qisman fiziologiyadan tashqari ijtimoiy deb hisoblashadi.
   
3. 
   Antropogen jarayonlarda materiya harakatining ijtimoiy va tabiiy (mexanik, fizik, kimyoviy, biologik) shakllarining ko`rinishlari farqlanadi.
   

Har bir harakat, xatti-harakat, his-tuyg'ularni millatga mansub xarakter belgisi deb bo'lmaydi. Milliy-etnik xususiyat, agar u belgi xalqning og'zaki va yozma madaniyatida aks etgan bo'lsa, olinadi. Masalan. Mehmonga hurmat ko‘rsatish dunyo xalqlarining ko‘pchiligida uchraydi. Ruslarda uyning xonalaridan biri "mehmon" xonasi deb ataladi. Biroq Ozarbayjon xalq og‘zaki ijodida mehmonga oid ko‘plab eski so‘zlar, latifalar, topishmoqlar, duolar, maqollar, sinovlar boshqa xalqlar folklorida uchramaydi. Darhaqiqat, ozarbayjonlar uyida mehmonlar uchun maxsus ishlab chiqilgan dasturxon va choyshablarning mavjudligi fikrimizni tasdiqlaydi. Ozarbayjon odatiga ko‘ra, mehmon qishloqda daxlsizlik maqomiga ega bo‘lib, hamma uni kutishi muhim. U tashrif buyuradigan uyning nomini aytishi kifoya. yo'lda bo'lganida, ma'lum bir imtiyozga ega bo'lsin. “Xalq”, “millat”, “millat”, “mentalitet” so‘zlari atama sifatida qo‘llanilishiga qaramay, hamma ham bir xil ma’noda qo‘llamaydi. "Xalq" so'zi odatda lotincha populus, frantsuz xalqi, nemis Volk, ingliz xalqlaridan tarjima qilingan bo'lsa-da, millat lotin so'zi (natio) bo'lib, nemis, frantsuz va ingliz tillarida xuddi shunday (millat) yoziladi. . Nemischa "xalq" (volk) so'zi odatda davlat fuqarolari guruhiga ishora qiladi, shuning uchun "nemis xalqi" atamasi Germaniya davlatining fuqarosi bo'lgan har bir kishini, ya'ni nemislarni, turklarni, polyaklarni o'z ichiga oladi, lekin bunday emas. Shveytsariya yoki Avstriya nemislariga murojaat qiling. “Xalq” atamasi odatda til, madaniyat, tarix yoki hech bo‘lmaganda bir davlatda birlashmagan bo‘lsa ham, milliy ongning birligi bilan bog‘langan xalqlar jamoasini anglatadi.
“Xalq” so‘zi davlat huquqiga ishora qilsa, “millat” so‘zi ko‘proq etnografik atama hisoblanadi. “Milliyat” atamasi “millat” so‘zidan qo‘llanish nuqtai nazaridan olingan bo‘lib, har qanday shaxs yoki butun xalqning psixologik mansubligini bildiradi. Fransuz va ingliz tillarida “xalq” va “millat” atamalari odatda bir-birining o‘rnida ishlatiladi. "Fransuz millati" atamasi Frantsiyada yashovchi barcha fuqarolar jamoasini anglatadi. Fransuzlar «xalqlar» o‘rtasidagi shartnomalar, kelishuvlar va urushlar haqida gapirsa, nemis tilida bunday hollarda «millatlar» haqida gapirishni afzal ko‘radilar.
Mashhur arxeolog, xazarlar tarixining ko‘zga ko‘ringan tadqiqotchisi M. I. Artamonovning fikricha, “Etnos ham sinf kabi ijtimoiy tashkilot emas, balki vaziyatdir. Bu vaqtda insonning madaniy darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, uning tabiatga bog'liqligi shunchalik kamayadi.
Bu hammaga ma’lum fakt”.
Millatlar va xalqlar oʻrtasida namoyon boʻladigan etnopsixologik tafovutlar boshqa omillar qatori oʻsha millat har qanday tushunchaga nimani kiritishiga qarab yuzaga keladi. Masalan, biz xayrixohlik tushunchasida muhim deb hisoblagan sifatlar inglizlar ushbu tushunchaning asosiy xususiyati sifatida qabul qiladigan sifatdan farq qiladi. Fikr so'z bilan birlashadi. Inson dunyoni ham birinchi (sezgi a'zolari), ham ikkinchi signal tizimi, ya'ni nutq va til orqali idrok etadi, ular yordamida u idrok etadi, muloqot qiladi, munosabatga ega va tegishli his-tuyg'ularni boshdan kechiradi. Har bir kontseptsiya uning asosiy belgilarini olish orqali mustahkamlanadi.
tirilishi kerak. Bu yerda muammo shundaki, bir xil tushunchani xalqlar va millatlarning turli belgilari asosida mustahkamlash mumkin. Bu jarayonda etnik tafovutlar ham o‘zini namoyon qiladi. Ya’ni, bir xalqning tushunchaga kiritgan sifatlari boshqa xalqning shu tushunchaga kiritgan sifatlaridan farq qilsa, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda muammo yuzaga keladi. Agar tushuncha xuddi shu belgilar asosida shakllansa va o‘sha belgilar asosida mustahkamlansa, muammo bo‘lmaydi.
Asosiy masala tushunchaning xalq va etnos ongi va tafakkurida qanday belgilar bilan shakllanishi va xotirada mustahkamlanishiga asoslanadi. Shu tufayli biz bir-birimizni to‘g‘ri tushunamiz, to‘g‘ri idrok qilamiz va o‘zaro muloqot qilamiz, muloqot qilamiz va bir xil intellektual platformada harakat qilamiz. Masalan, ajralish tushunchasini qanday tushunamiz, tushunamiz va qanday baholaymiz?
Masalan, ozarbayjon tilidagi ikki “hosh” va “baxt” so‘zining birikmasidan “baxt” tushunchasi tug‘ilgan. Yapon tilida baxt so'zi "siavase" va ikki so'z "suru" - qilmoq va "avaseru" - qo'shilish, moslashish; awase boshqa tarafga moslashish, “mustaqillik”dan qutulish kabi so‘zlarning birikmasidan yasaladi. Yapon tilida "baxt" hayotning tashqi, ko'rinadigan tomonining boshqalarning qarashlari va qadriyatlari bilan kelishuvi sifatida tushuniladi. Ko'rinib turibdiki, yapon tilida baxt shaxsning o'ziga bog'liq bo'lsa, ozarbayjonlarda baxt ko'proq taqdir sifatida qabul qilinadi va insonga bog'liq bo'lmagan tushuncha sifatida izohlanadi. Yaponcha tafakkurda insonning baxti o‘z irodasiga, ya’ni boshqalar bilan til topisha olishiga bog‘liq.
Demak, etnik yoki milliy belgi dinamik xususiyat sifatida tabiiy va ijtimoiy muhit hamda til ta’sirida shakllanadi. Xususan, tildagi so‘z va tushunchalarni qanday tushunish, izohlash va tushuntirish asosiy masala hisoblanadi. Etnik yoki milliy farqlar bu masaladagi farqlardan kelib chiqadi.
Milliy xarakter – millatning tarix davomida shakllangan uzluksiz psixologik xususiyatlarining yig‘indisi bo‘lib, u kishilarning tipik turmush tarzi va odat tusiga kirgan xulq-atvorini hamda mehnatga, boshqa xalqlarga, millatlarga, o‘z madaniyatiga munosabatini belgilab beruvchi psixologik xususiyatdir. Milliy xarakterda ong, mafkura, axloqiy madaniyat va ijtimoiy ruhiyat birlashadi. Atrof-muhitga munosabat odamlarning milliy ongining yo'nalishini tavsiflaydi.
Milliy xarakter qotib qolgan psixologik xususiyatlar majmui emas. Milliy xarakter ham turmush sharoitiga, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitga, mafkuraviy ta’sirga qarab o‘zgaradi.
Milliy xarakter mehnatga, boshqa xalqlarga, o'ziga va tevarak-atrofga bo'lgan munosabatda namoyon bo'ladi. Masalan, 2013-yilda Fransiyada bir jinsli nikohlar to‘g‘risidagi shtat qonuni qabul qilingandan so‘ng, turmush qurgan 18-20 yoshli ikki nafar “o‘g‘il”ning ota-onasi bu voqeani katta xursandchilik bilan kutib olib, hukumatga ma’lum qilgan edi. "Evronius" kanalida ular o'z o'g'illari bilan faxrlanishgan, bu milliy xarakterdagi masala.
Xarakter, shu jumladan etnik yoki milliy xarakter, shaxs yoki guruhning ijtimoiy yoki tabiiy muhitga moslashishining eng qulay uslubidir.