Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

I BOB
ETNOPSIXOLOGIYA BILIMLARNING INTEGRATIV SOLASI OLARAK.

1.1.Etnopsixologiya fanining predmeti va vazifalari

Har qanday fanni tavsiflashda ular odatda quyidagi savollarga javob topishga harakat qilishadi.

1. 
   Ushbu fan qanday fakt va hodisalarni tadqiq qiladi va o'rganadi?
   
2. 
   Fan sohasi o'ziga kerakli faktlarni qanday usul va usullar bilan oladi?
   
3. 
   O'rganilgan, o'rganilgan va tasniflangan hodisalar qanday tushunchalar bilan ifodalanadi? Chunki tushunchalar sistemasining o‘zi fanning xususiyatlariga tegishlidir. Ya'ni fan o'z ob'ektini qanday tushunchalar yordamida o'rganadi.
   
4. 
   Har qanday hodisani o'rganishda tadqiqotchilar qanday nazariy metodologik tamoyil va qonuniyatlarga amal qiladilar va hisobga oladilar. Tadqiqot tamoyillari va qonuniyatlari, tushunchalar tizimi birgalikda fanning nazariy mazmunini, fakt va hodisalar esa empirik tomonini tashkil qiladi.
   
5. 
   Fan sohasining rivojlanishi bilan bog‘liq holda tadqiqotchilar oldida qanday yangi vazifa va muammolar turibdi? Ushbu muammolarning ba'zilari allaqachon hal qilingan, boshqalari esa o'z yechimini kutmoqda. Yana shuni ta'kidlash kerakki, psixologiyada "hal qilingan" va "echilmagan" muammo atamasi shartli. Chunki har qanday muammoni oxirigacha to'liq hal qilindi, deyish to'g'ri emas, shunchaki yechimga yaqinlashish mumkin.
   
6. 
   Fanning rivojlanish yo`nalishlari va sohalari. Har qanday murakkab hodisa, murakkab ob'ekt turli tomonlardan o'rganiladi. Shuning uchun har bir tadqiqotchi o'rganilayotgan ob'ektning ma'lum bir tomonini birinchi o'ringa olib chiqadi. Shu nuqtai nazardan, turli yo'nalish va oqimlar paydo bo'lib, ular o'rtasida ilmiy bahs-munozaralar sodir bo'ladi. Qolaversa, har bir fanda differensiatsiya sodir bo‘lib, yangi fan sohalarining shakllanishi sodir bo‘lmoqda.
   
7. 
   Fan o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarning amaliy va nazariy ahamiyati bilan ham ajralib turadi. Bu bilim qayerda va qanday ishlatiladi? Fan sohasini xarakterlovchi muhim omillardan biri amaliy masalalar va amaliy ehtiyojlarni hal qilish jarayonida olingan natijalardan foydalanish hisoblanadi.
   
8. 
   Fanning boshqa fan sohalari bilan aloqasi va uning fanlar tizimidagi o‘rni.
   
9. 
   Fanni tavsiflashda e'tiborga olinadigan masalalardan biri bu fan sohasining predmetini ixcham ifodalashdir. Ba’zan bu jihat sun’iy ravishda ko‘tarilganda shunday savol tug‘iladiki, agar fanni belgilovchi aniq tushuncha bo‘lmasa, kitob va ma’ruzalarda hamma tomonidan qabul qilinsa, o‘sha fan sohasi mavjud emasmi? Bunday munozarali masala psixologiyadan ko'ra ilg'or fan sohalarida mavjud. Masalan, hammani qanoatlantiradigan gapda matematika nima bilan bog'liqligini aytish juda qiyin. Chunki fan yangiliklar tufayli har kuni o‘zgarib, yangilanib turadi. Shuning uchun fanning predmetini bir so‘z bilan ifodalash mumkinmi yoki yo‘qmi, bu fanning mavjudligi masalasi sifatida qabul qilish to‘g‘ri emas.
   

Etnopsixologiya 19-20-asrlar boshlarida ijtimoiy psixologiya, sotsiologiya, etnografiya, antropologiya, tarixiy psixologiya, tilshunoslik, dinshunoslik, falsafa kabi koʻplab fanlar doirasida shakllanib, fanlararo bilim sohasi sifatida rivojlanmoqda. Etnopsixologiya atamasi grekcha “etnos” qabila, xalq, “psixe” ruh, ruhiy olam va “logos” bilim, ilm, fan kabi uch soʻz birikmasidan olingan. Etnopsixologiya atamasi evristik ma'noda fanning predmetini anglatadi, ya'ni etnopsixologiya etnik guruhlar va xalqlar psixologiyasini o'rganadi. "Etnopsixologiya" iborasidagi etnik so'z o'ziga xos mantiqiy ma'noga ega. Shunday qilib, bu erda o'rganilayotgan psixologik hodisalarning faqat o'ziga xos tomonlari "etnik" so'zi bilan ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, etnik psixologiya etnik yoki psixologik hodisalarni alohida o‘rganish bilan shug‘ullanmaydi. Uning asosiy o'zagi etnik kelib chiqishi bilan shartlangan psixologik hodisalardir. Etnopsixologiya bilim sohasi sifatida kishilar ruhiyatining etnik xususiyatlarini o'rganadi, ya'ni u kishilarning psixologik xususiyatlarini milliy va etnik mansublikni hisobga olgan holda o'rganadigan fan sohasidir. Odamlarning etnik psixologik xususiyatlari juda xilma-xil va rang-barangdir. Etnik psixologik belgilarga u yoki bu millat, millat, urf-odat va an’analarga tegishli stereotiplar va yo‘nalishlar, milliy belgilar, his-tuyg‘ular, me’yorlar, etnik o‘zini o‘zi anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog‘liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari kiradi. , ijtimoiylashuvning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi. , millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi. Etnopsixologiya bilim sohasi sifatida kishilar ruhiyatining etnik xususiyatlarini o'rganadi, ya'ni u kishilarning psixologik xususiyatlarini milliy va etnik mansublikni hisobga olgan holda o'rganadigan fan sohasidir. Odamlarning etnik psixologik xususiyatlari juda xilma-xil va rang-barangdir. Etnik psixologik belgilarga u yoki bu millat, millat, urf-odat va an’analarga tegishli stereotiplar va yo‘nalishlar, milliy belgilar, his-tuyg‘ular, me’yorlar, etnik o‘zini o‘zi anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog‘liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari kiradi. , ijtimoiylashuvning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi. , millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi. Etnopsixologiya bilim sohasi sifatida kishilar ruhiyatining etnik xususiyatlarini o'rganadi, ya'ni u kishilarning psixologik xususiyatlarini milliy va etnik mansublikni hisobga olgan holda o'rganadigan fan sohasidir. Odamlarning etnik psixologik xususiyatlari juda xilma-xil va rang-barangdir. Etnik psixologik belgilarga u yoki bu millat, millat, urf-odat va an’analarga tegishli stereotiplar va yo‘nalishlar, milliy belgilar, his-tuyg‘ular, me’yorlar, etnik o‘zini o‘zi anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog‘liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari kiradi. , ijtimoiylashuvning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi. , millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi. odamlarning psixologik xususiyatlarini etnik kelib chiqishini hisobga olgan holda o‘rganuvchi fan sohasi. Odamlarning etnik psixologik xususiyatlari juda xilma-xil va rang-barangdir. Etnik psixologik belgilarga u yoki bu millat, millat, urf-odat va an’analarga tegishli stereotiplar va yo‘nalishlar, milliy belgilar, his-tuyg‘ular, me’yorlar, etnik o‘zini o‘zi anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog‘liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari kiradi. , ijtimoiylashuvning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi. , millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi. odamlarning psixologik xususiyatlarini etnik kelib chiqishini hisobga olgan holda o‘rganuvchi fan sohasi. Odamlarning etnik psixologik xususiyatlari juda xilma-xil va rang-barangdir. Etnik psixologik belgilarga u yoki bu millat, millat, urf-odat va an’analarga tegishli stereotiplar va yo‘nalishlar, milliy belgilar, his-tuyg‘ular, me’yorlar, etnik o‘zini o‘zi anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog‘liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari kiradi. , ijtimoiylashuvning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi. , millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi. institutlari, etnik o'z-o'zini anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog'liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari, sotsializatsiyaning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi, millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi. institutlari, etnik o'z-o'zini anglash va baholash xususiyatlari, muloqot va idrokning madaniy kontekstga bog'liqligi, mentalitetning arxetipik ildizlari, sotsializatsiyaning etnomadaniy xususiyatlari, bolalik etnografiyasi, millatlararo munosabatlar, nizolar va boshqalar. o'z ichiga oladi.
Masalan, ajralish dunyoning barcha xalqlari hayotida sodir bo'ladigan hodisadir. Biroq, ajralishga bo'lgan munosabat hamma xalqlarda bir xil emas. Ajralish etnik xususiyatlarga qarab turlicha qabul qilinadi va baholanadi. G‘arbliklarning o‘zlari ham tan olishadiki, sharqliklar ularga nisbatan oila va nikohga jiddiyroq munosabatda bo‘lishadi, muqaddas munosabatda bo‘lishadi, unga ko‘proq bog‘lanadilar. Ajralish, nima sababdan bo'lishidan qat'i nazar, sharq tafakkurida fojia, uyning vayron bo'lishi. G'arbliklar esa ajralishni o'tmishda qilgan xatosini bartaraf etish deb qaraydilar, o'tmishlarini unutishga harakat qiladilar va yangi farovon hayotga qadam qo'ygan deb o'ylaydilar. Sharq tafakkuri buning aksini o'ylaydi. Ular hayotdagi eng katta muvaffaqiyatsizlikka uchraganiga ishonishadi va ular ko'pincha voqeani sir saqlashga harakat qilishadi. Agar ular qayta turmush qurishsa ham, ular pessimistikdir. Bularning barchasi etnik xususiyatlar va mansublikdan kelib chiqadigan va etnik xususiyatlar bilan shartlangan psixologik hodisalardir. Ya'ni, etnopsixologiya ana shunday hodisalarni, etnik psixologik faktlarni o'rganadi va o'rganadi.
Etnik psixologiya ilm-fanning boshqa sohalari, jumladan, falsafa, tarix, etnografiya, adabiyot va geografiyaning bir qismi edi. Keyinchalik u ijtimoiy psixologiyaning bir bo`limi bo`lib, ma`lum bir guruhdagi kishilarning etnik mansubligi va milliy mansubligi bilan belgilanadigan psixik xususiyatlarini, munosabatlarini, his-tuyg`ularini va xulq-atvorini o`rganadi.
Etnopsixologiya tomonidan qo'llaniladigan ta'rif va tahlil birliklari orasida etnos, etnik stereotiplar va yo'nalishlar, etnosentrizm, urf-odat va an'analar, milliy xarakter, milliy tuyg'u, etnik o'ziga xoslik, etnonim, etnik o'zini o'zi anglash, inkulturatsiya, kollektivizm, individualizm, mentalitet, arxetiya va boshqalar kiradi. . qayd etish mumkin.
Etnopsixologiya tomonidan qo‘llaniladigan va umume’tirof etilgan tushunchalar ichida eng murakkabi “etnos” tushunchasidir. Ilmiy adabiyotlarda “etnos” atamasi 18—19-asrlarda etnografiya va etnologiya atamalari bilan birga qoʻllanilgan. Etnos so`zi ilmiy adabiyotga qadimgi yunon tilidan kirib kelgan va poda, guruh, guruh, qabila ma`nolarini bildiradi. Shuni ham hisobga olish kerakki, “etnos” tushunchasi etnik psixologiyada alohida ijtimoiy-psixologik mazmunga ega. Etnopsixologiyadagi eng katta terminologik munozara shu tushuncha bilan bogʻliq. Keling, etnos nima ekanligini ko'rib chiqaylik? Bu tushuncha haqidagi barcha tadqiqotchilar tomonidan qabul qilingan umumiy fikr shundan iboratki, etnos haqiqiy guruh sifatida qaraladi. Etnosni guruh sifatida tavsiflashda ba'zi tadqiqotchilar uni ijtimoiy-tarixiy hodisa, boshqalari esa geografik (tabiiy) hodisa deb hisoblashadi. Etnos tushunchasi haqidagi birinchi tadqiqot rus etnografi SMShirokogorovga (1887-1939) tegishli. SMShirokogorovning fikricha, etnos bir tilda gaplashadigan, kelib chiqishi bir ekanligini tan oladigan, urf-odatlari va turmush tarzi bilan boshqalardan ajralib turadigan odamlar guruhidir. Etnos - urf-odatlari, tili, turmush tarzi va kelib chiqishi bir xil bo'lgan odamlar guruhi. Turkolog Lev Gumilyovning ta’kidlashicha, “etnos – u yoki bu odamlar guruhi (kollektiv-dinamik tizim), o‘ziga xos ichki tuzilishga va o‘ziga xos xulq-atvor stereotipiga ega bo‘lgan, o‘zini boshqa barcha shu kabi jamoalarga (“biz” va “bo‘lmaganlar”ga) qarshi qo‘yadigan jamoadir. -Biz"). Ko'rinib turibdiki, L.Gumilyov etnik o'ziga xoslik va xulq-atvor stereotipini etnosning eng muhim psixologik xususiyati deb hisoblagan. Ushbu xatti-harakatlar stereotiplari guruh va shaxs o'rtasidagi, shuningdek, shaxslar o'rtasidagi munosabatlar me'yorlari sifatida tushuniladi. L. Gumilyovning fikricha, ba'zan haqiqiy etnos va uning etnonimi, ya'ni nomi bir-biriga mos kelmaydi. Demak, tarixiy, geografik, ekologik, iqtisodiy va siyosiy zaruratga qarab, turli etnik guruhlar bir etnonim bilan, bir xil etnik guruhlar esa turlicha nomlar bilan atalgan. Masalan, Rim aholisi, italyanlar va lotinlar Rim nomi bilan atalgan. Xulq-atvorni etnik o'ziga xoslikning asosiy atributi deb hisoblagan L.Gumilyov etnosga dinamik tizim sifatida qaragan. Professor A.S.Bayramov etnos – tarixan shakllangan, bir tilda so‘zlashuvchi va nisbatan barqaror madaniyat va ruhiyatga ega bo‘lgan, shuningdek, o‘zining birligi va birligi bilan boshqa odamlar guruhlaridan ajralib turadigan odamlar guruhi ekanligini ta’kidlaydi (2001). Etnos a'zolari o'zlarining guruh birligini yoki birligini anglashlari kerak. Bu hodisa etnopsixologiyada etnik o'z-o'zini anglash deb ataladi. Etnosning asosiy xususiyati etnik o'zini o'zi anglashdir. Etnik o'z-o'zini anglash o'z-o'zini nomlashda etnonimda o'z ifodasini topadi. Biz bu yondashuvga to‘liq qo‘shilmaymiz va ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, geografik va boshqa demografik sabablarga ko‘ra turli etnik guruhlar va elatlarning bir hududda to‘planishi zaruriyati bu odamlar guruhini etnonim bilan nomlashga imkon beradi, deb hisoblaymiz.
Koʻpchilik etnologlar etnosni jamiyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan va til, din, urf-odatlar va boshqa obyektiv koʻrsatkichlar bilan bogʻlangan ijtimoiy guruh deb hisoblaydilar. Ayrim tadqiqotchilar madaniyatni etnosning eng muhim atributi deb bilishadi. Bunday yondashuvga qarshi chiqqan norvegiyalik etnolog F.Bart konstruktiv modelga asoslanib, etnosning madaniy o‘ziga xosligini o‘sha etnosning boshlang‘ich belgisi sifatida emas, balki birga yashash natijasi sifatida ko‘rib chiqishni taklif qildi.
Psixologik nuqtai nazardan qaraganda, barcha yondashuvlarda etnik o'ziga xoslik etnosning mohiyatini tushuntiruvchi eng asosiy xususiyatlardan biri ekanligi qiziq. Shunday qilib, etnos alohida individlarning psixologik birligi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Etnik o'ziga xoslik (mansublik, bir xillik) etnik a'zolarning turli psixologik xususiyatlari asosida yuzaga keladi. Aynan shu xususiyatlar bir etnik guruhni boshqasidan ajratish imkonini beradi. Etno-o'ziga xos belgilar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: til, din, urf-odatlar, hatto uylar, xonalarni qurish va bezash, oshxona madaniyati va boshqalar. Etno-o'ziga xos xususiyatlar dinamik xarakterga ega. Kishilar mansub bo`lgan etnosning o`ziga xos xususiyatlarini bilish va u yerda inkulturatsiyaga moyillik etnik o`zini o`zi anglashga xizmat qiladi.
Rus etnopsixologi T.G.Stefanenkoning taʼkidlashicha, etnos – bu qandaydir xususiyatga koʻra oʻzini uning aʼzosi deb hisoblaydigan kishilar jamoasidir. Etnos - bu o'zini va uning a'zolarini har qanday tabiiy va turg'un etnik o'ziga xos xususiyatlar asosida anglaydigan inson jamoasi. Etnos eng avvalo psixologik birlik bo'lib, inson uchun muhim bo'lgan vazifalarni bajaradi. Etnos - bu haqiqatda mavjud bo'lgan, yashaydigan, bir-biri bilan munosabatda bo'lgan va oxir-oqibat assimilyatsiya yo'li bilan yo'q bo'lib ketadigan odamlar guruhidir. Rus olimi Bromley etnosni etnosotsial organizm sifatida tavsiflaydi va millatni namuna sifatida ko'rsatadi. Millat etnosga qaraganda kengroq tushunchadir, chunki u iqtisodiy va siyosiy umumiylikka ega. Milliy psixologiya ham iqtisodiy va siyosiy birlik asosida shakllanadi va rivojlanadi.
Etnopsixologiya nafaqat etnos, xalq, millatni o‘rganadi, balki millatlararo munosabatlarning psixologik masalalarini ham o‘rganadi. So'nggi paytlarda etnopsixologiyaning ushbu yo'nalishi bo'yicha tadqiqotlar olib borishga talab kuchli. Chunki jamiyatning ijtimoiy-siyosiy muammolari ayrim hollarda millatlararo munosabatlar bilan bog‘liq.
Etnopsixologiyaning predmetini psixologik va madaniy o'zgaruvchilar o'rtasidagi tizimli munosabatlarni o'rganish sifatida ko'rish mumkin. Shaxsning shaxsiy sifati, uning xarakter xususiyatlari umumiy tushuncha va mezonlar fonida ochiladi va baholanadi. Har bir inson tomonidan qabul qilingan axloqiy me’yor namunasi bilan tanishgandan so‘ng, bu me’yor kimlardir tomonidan buzilganligi va bu harakat o‘sha xalq tomonidan qanday baholanishini aytish mumkin. Binobarin, etnopsixologik tafovutlar, milliy-etnik xususiyatlar boshqa omillar bilan bir qatorda o‘rganilayotgan xalqning har qanday tushunchaga qanday ma’no berishi va unga nimani kiritishiga ham bog‘liq. Masalan, imtihon vaqtida javob bera olmagan o‘quvchiga baho qo‘yish bizda mehr, qo‘shni Turkiyada esa talabani haqorat qilish sanaladi.
Shunday qilib, etnopsixologiya fan sifatida quyidagi masalalar bilan shug'ullanadi:

1. 
   U kognitiv va hissiy irodaviy jarayonlarning milliy xususiyatlarini, muayyan etnik jamoa vakilining holati va shaxsiyat xususiyatlarini o'rganadi.
   
2. 
   Aniq xalqlar va xalqlar o'rtasida yuzaga keladigan ijtimoiy-psixologik jarayonlar va vaziyatlarning o'ziga xos tomonlari;
   
3. 
   Etnik ong, etnik o'z-o'zini anglash, milliy-madaniy qadriyatlar, milliy xususiyat;
   
4. 
   Etnogenezning ijtimoiy-psixologik omillari.
   

Demak, etnopsixologiya alohida etnoslar, millatlar va elatlarning tafakkuri va xulq-atvoriga xos bo‘lgan, etnik kelib chiqishi, jumladan, milliy xarakteri bilan shartlangan psixologik xususiyatlar, milliy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va funksiyalari, etnik stereotiplar va boshqalar bilan shug‘ullanadi. o'rganish fan sohasidir.