Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

74 

library.ziyonet.uz/ 

 

Tong yoʻqki, koʻzing boʻlsa birla muloyib, 

— deydi. Bu baytdagi mutanosiblik jadvali quyidagichadir: Koʻz — ohu, koʻngil — 

Majnun, tong yoʻqki — ajab yoʻq, muloyib — oʻynar. 

 

Bu baytni sharhlayotib, shuni alohida ta’kidlab oʻtish oʻrinliki, falsafa ilmida, aksar, 

koʻngil aqlga qarshi qoʻyiladi. Negaki, koʻngil aqlga toʻgʻri kelmaydigan narsalarni 

tusaydi. Koʻngil koʻchasi — xalq ta’biricha, hamisha adashtiradi. Ohu esa yuvoshlik, 

bokiralik timsoli. Alisher Navoiy bu baytda hamma aybii bilvosita koʻngilga toʻnkab, 

koʻzning begunohligini uqtirmoqda. 

 

Navbatdagi bayt: 

Bir loʻliyi bozigar erur chambar ichinda 

Xolingki oʻshal halqai gesu bila oʻynar. 

Oʻynoqlab turgan sochning halqasi ichidagi xol chambar ichida oʻynab tomosha 

koʻrsatayotgan loʻliga oʻxshatilyapti. Ma’lumki, bozigar loʻlilar, ya’ni oʻynab tomosha 

koʻrsatuvchi loʻlilar olomon toʻplangan joyda oʻz san’atlarini namoyish qiladilar. Yor 

xolining loʻlilar toifasiga oʻxshatilishida mahbubaning husnini ta’kidlash bilan birga, 

soch halqasi va uning ichidagi xol oʻyinidan boshqalarning bahramand boʻlishi 

ehtimolidan tahlika ham seziladi. Binobarin bu misradagi muqoisada oshkora tasvirdan 

tashqari yashirin bir rashk, pinhon bir ta’na bor. 

 

Mana bu baytdagi muqoisa ham insonning jonivor bilan oʻynashuviga asoslanganligi 

jihatidan yuqoridagi misraga bir qadar oʻxshab ketadi: 

Zohid bila nafs etsa tamasxur yoʻq ajabkim, 

It sayd qilur vaqtda tulku bila oʻynar. 

Bu yerda gapni sal uzoqdan boshlashga toʻgʻri keladi. Ma’lumki, tasavvuf ilmida 

insonning ilohga intilishi hayotdagi bosh maqsaddir. Bu intilish butunlay xolis boʻlishi 

lozim, gʻaraz e’tiqodni chipakka chiqaradi. Shuning uchun ham mazkur ta’limotda zuhd, 

ya’ni xudo jamoliga erishuvning namoyishkorona yoʻli shartli ravishda gʻaraz, nafs 

timsoli sifatida talqin qilinadi. Bobo sh-irlarimiz, shu jumladan Alisher Navoiy ham 

mansub boʻlgan tasavvuf poeziyasida bu obraz oʻzining yorqin aksini topgan. Demak, bu 

baytdagi zohid nafsoniyatiga mukkasidan ketgan odam. Nafs esa an’ana boʻyicha itga 

qiyos etiladi. Bu qiyos Navoiygacha va undan keyingi she’riyatimizda ham mavjud. 

 

Gʻazalning maqta’si — yakunlovchi bayti: 

Mugʻ dayrida mast boʻlsa Navoiyni koʻringkim, 

---