Az rbaycan re s publ kas I t hs L naz rl y az rbaycan dövl t qt sad un vers tet

AZ_RBAYCAN RE S PUBL _KAS I T_HS _ L NAZ _RL _ Y_

AZ_RBAYCAN DÖVL_T _QT_ SAD UN_VERS _ TET_

AS P _RANTURAYA S_N_D Q_BULU ÜZR_ HAZ IRLANMI S

RE F ERAT

Tel: [phone]

([phone]

Poçt indeksi: 370108

Elektron Poçt: [e-mail]

S*xsi web ünvanı: www.ekoelsen.tr.cx

MÖVZU: Bazar iqtisadiyyatı s(raitin( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(si

mexanizml(ri v( Az(rbaycandakı mövcud v(ziyy(t

_XT_SAS: _qtisadiyyatın Hüquqi T(nziml(nm(si

MAG_STR: Bagırzad( Els(n R(sul oglu

BAKI – 2005

2

MÜND_R_CAT

Giris .................................................................................................... 3

I. Dövl(tin aqrar siyas(tinin n(z(ri (sasları ........................................... 5

1.1 Aqrar sektor v( dövl(tin aqrar siyas(til( baglı n(z(ri fikirl(rin t(kamülü ....... 5

1.2 Dövl(tin aqrar siyas(tinin mahiyy(ti v( (sas m(qs(dl(ri ............................. 8

1.3 Keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin baslıca v(zif(l(ri ..... 11

II. Dövl(tin aqrar siyas(tinin h(yata keçirilm(si mexanizml(ri v( onların

t(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(ri ...................................................... 15

2.1 Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( olunan baslıca mexanizml(r ..15

2.2 Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(ri .................... 26

N(tic( v( t(klifl(r ............................................................................... 35

_stifad( olunan m(nb(l(r .................................................................... 37

T*svirl*rin siyahısı:

C*dv*l 2 1: Sovetl(r Birliyind( aqrar t(s(rrüfatların prototip xüsusiyy(tl(ri ........... 11

C*dv*l 2 2: Sosialist v( bazar aqrar t(s(rrüfatlarında biznes q(rarları ................... 12

C*dv*l 2 3: Sosialist aqrar t(s(rrüfatının çatısmazlıqları ....................................... 12

C*dv*l 2 4: Aqrar sektorda aparılan islahatların h(d(fl(ri ..................................... 13

C*dv*l 2 5: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( torpaq islahatının gedisi .......................... 26

C*dv*l 2 6: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( sovxoz v( kolxozların (mlakının

bölüsdürülm(si v(ziyy(ti ................................................................ 27

C*dv*l 2 6: Aqrar sektor üzr( b(zi göst(ricil(rin dinamikası ................................. 28

Qrafik 21: Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support) mexanizmi ....................17

Qrafik 2 2: T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması

mexanizmi (restricting supply) ........................................................... 18

Qrafik 2 3: H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si mexanizmi ....................... 19

3

Giris

Son ill(r Az(rbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi sistem transformasiyası il( baglı

aparılan islahatların mühüm istiqam(tl(rind(n biri d( is qüvv(sinin 40%-nin v( (halinin

is( 50%-( q(d(rinin birbasa baglı oldugu aqrar sektoru v* k*nd h*yatını (hat( edir

ki, bu sah(d( d( sosial-iqtisadi münasib(tl(rin dünyanın inkisaf etmis ölk(l(rind( oldugu

kimi bazar prinsipl(ri (sasında yenid(n qurulması prinsipial (h(miyy(t k(sb edir.

Bununla yanası XXI (sr( dogru kompleks sosial-iqtisadi inkisaf s(viyy(sin( nail

olmaq m(qs(dil( Az(rbaycan Respublikasının iqtisadi siyas(t strategiyasında iki mühüm

istiqam(t – yoxsullugun azaldılması v* regional inkisaf – prioritet xarakter

almısdır ki, bunların h(yata keçirilm(si d( aqrar sektor v( k(nd m(skunlasması sferasını

iqtisadi siyas(tin (sas predmetl(rind(n birin( çevirir.

Dig(r t(r(fd(n, 1994-cü il Ümumdünya Ticar*t T*skilatının Uruqvay

Raundundan sonra h(min dövr( q(d(r dünya ticar(t-iqtisadi hüququndan k(narda qalan

aqrar sektor siyas(ti v( aqrar ticar(t prinsip v( qaydalarının artıq qlobal s(viyy(d(

mü(yy(nl(sdirilm(y( baslamasıyla XX (srin sonu v( XXI (srin (vv(ll(rin( dogru bu

sektorun iqtisadiyyatdakı rolu v( onunla baglı h(yata keçiril(n dövl(t siyas(tl(ri d(

yenid(n qiym(tl(ndirilm(y( v( formalasan yeni qlobal qaydalara uygunlasdırılmaga

baslamısdır.

Göründüyü kimi bir t(r(fd(n aqrar sektorunda bazar iqtisadiyyatı prinsipl(rini

formalasdırmaga çalısan, yoxsullugun azaldılması v( regional inkisaf strategiyalarını

qarsıdakı ill(rd( öz iqtisadi siyas(tinin prioritet istiqam(tl(rin( çevir(n v( dig(r t(r(fd(n

d( aqrar sektora yön(l(n dövl(t siyas(ti mexanizml(rinin yeni qlobal qaydaları il(

üzl(s(n v( yaxın ill(rd( ÜTT-( üzv q(bul edilm(si il( bu qaydaların t(sirini daha

yaxından hiss ed(c(k olan Az(rbaycan Respublikasında aqrar münasib(tl(r sisteminin

t(nziml(nm(si v( aqrar sektora yön(l(n dövl(t siyas(tinin müt(r(qqi üsul v(

mexanizml(rini özünd( birl(sdir(r(k onlardan milli iqtisadiyyatımızda istifad( imkanlarını

üz( çıxarmaga c(hd ed(n elmi-t(dqiqat isl(rinin aktuallıgı da gün keçdikc(

yüks(lm(kd(dir.

Bu baxımdan referat isinin (sas m*qs*di d( ölk(mizd( bazar iqtisadiyyatına keçid

s(raitind( aqrar sektorda iqtisadi münasib(tl(rin inkisaf etmis bazar prinsipl(ri (sasında

formalasdırılması v( bu münasib(tl(rin daim inkisaf etdiril(r(k dövrün t(l(bl(rin(

uygunlasdırılmasına imkan ver(n s(m(r(li dövl(t siyas(ti mexanizml(rinin yaradılması

potensialını üz( çıxarmaga çalısmaqdır.

Obyekti bazar iqtisadiyyatına keçid s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(ti, predmeti

is( aqrar - s(naye kompleksind( dövl(t siyas(tinin h(yata keçirilm(si mexanizminin (sas

m(s(l(l(ri olan bu t(dqiqat isind( ölk(daxili v( ölk(xarici n(z(ri-praktiki m(nb(l(rd(n,

xüsusil( bu sah(d( BMT, Dünya Bankı, Beyn(lxalq Valyuta Fondu, Ümumdünya Ticar(t

T(skilatı, BMT-nin _rzaq v( K(nd T(s(rrüfatı T(skilatı (FAO) kimi beyn(lxalq

qurumların, ayrı-ayrı dövl(tl(rin aqrar sah( il( baglı höküm(t, qeyri-höküm(t

qurumlarının arasdırma v( normativ xarakterli s(n(dl(rind(n v( Az(rbaycan

Respublikasının aqrar siyas(tini özünd( (ks etdir(n normativ-hüquqi aqtlardan (traflı

s(kild( istifad( edilmis, ümumn*z*ri t*dqiqat metodları (deduksiya, induksiya,

analiz, sintez v(.s) il( yanası iqtisad elminin özün(m(xsus arasdırma metodları olan

modell*sdirm*, indeksl*sdirm*, müqayis*li t*hlil v(.s metodlar da zaman-zaman

genis t(tbiq edil(r(k qarsıya qoyulan m(qs(dl(r( nail olunmaga çalısılmısdır.

Referatın birinci sualında aqrar münasib(tl(r sistemi v( dövl(tin aqrar siyas(ti

normativ iqtisad metodologiyası baxımından iqtisadi n(z(riyy( m(kt(b(ri üzr(

4

arasdırılmıs, bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar siyas(tin mahiyy(ti, m(qs(dl(ri v( keçid

iqtisadiyyatı s(raitind( qarsısında duran (sas v(zif(l(r ümumil(sdirilm(y( çalısılmısdır.

=kinci sualda is( normativ v( pozitiv iqtisad metodologiyasından birg( istifad(

edil(r(k aqrar siyas(tin h(yata keçirlm(sind( istifad( olunan baslıca mexanizml(r,

Az(rbaycanda onlardan istifad( s(viyy(si v( t(kmill(sdirilm(si m(s(l(l(rin( n(z(r

salınmısdır.

5

I. Dövl*tin aqrar siyas*tinin n*z*ri *sasları

1.1 Aqrar sektor v( dövl(tin aqrar siyas(til( baglı n(z(ri fikirl(rin

t(kamülü

_nsan övladının öz ehtiyaclarını t(bi(tin hazır resursları il( öd(y(r(k yasadıgı

“m*nims*m* iqtisadiyyatı” m(rh(l(sind(n “istehsal iqtisadiyyatı” m(rh(l(sin(

keçdiyi andan ilk f(aliyy(t sah(si olan aqrar sektor, iqtisadiyyatın (n q(dim sah(si

olmaqla uzun bir tarixi yol keçmisdir. Aqrar sektor f(aliyy(tl(rinin iqtisadi h(yatdakı

rolunun daim d(yisildiyi v( iqtisadi inkisafın h(r bir m(rh(l(sind( yeni m(zmun k(sb

etdiyi bu müdd(t (rzind( t(bii olaraq bu f(aliyy(tl(rl( baglı n(z(ri baxıslar v( bir növ bu

baxısların ümumil(sdiril(r(k gerç(k h(yatda reallasdırlma forması olan iqtisadi siyas(t

doktrinaları da d(yis(r(k inkisaf etmis v( bu günkü s(viyy(sin( g(lib çatmısdır. Bu

d(yisiklikl(ri dünya iqtisadi inkisaf tarixinin üç böyük m(rh(l(si üzr( xarakteriz( etm(k

mümkündür:

_ “Birinci dalga” (first wave) kimi ifad( olunan, k(nd t(s(rrüfatı v( t(bii resurslara

(saslanan inkisaf m(rh(l(si: Bu m(rh(l( (sas(n s(naye kapitalizmin( q(d(rki dövrü

(hat( edir v( iqtisadiyyatda aqrar sektorun hakim oldugu dövrdür. _halinin

k(ndl(rd( yasayaraq primitiv texnologiyalar (sasında istehsal f(aliyy(tini davam

etdirdiyi bu dövrd( yaranan n(z(riyy(l(rin, h(yata keçiril(n iqtisadi siyas(tin

m(rk(zind( aqrar t(s(rrüfat f(aliyy(tl(ri dayanır;

_ =kinci dalga” (second wave) kimi ifad( olunan s(nayel(sm( m(rh(l(si: Dünya

ölk(l(rind( bütövlükd( h(min dövr( q(d(r olan sosial, iqtisadi, siyasi v( m(d(ni

h(yatı d(yisdirmis s(nayel(sm( prossesi iqtisadi n(z(riyy(l(ri v( dövl(t siyas(tini d(

bu prossesin sür(tl(ndirilm(si v( s(naye sektorunun inkisaf etdirilm(si yolunda aqrar

sektorun rolunun qiym(tl(ndirilm(si v( artırılması istiqam(tin( yön(ltmisdir;

_ “Üçüncü dalga” (third wave) kimi ifad( olunan post-s(naye m(rh(l(si: 1960-70-ci

ill(rd(n baslayan elmi-texniki inqilabla ortaya çıxan v( 1980-ci ill(rd(n baslayaraq

liberallasma v( qloballasma prossesl(ri il( birl(s(n v( dig(r adı informasiya c(miyy(ti

dövrü adlanan bu m(rh(l( iqtisadi n(z(riyy(l(r v( h(yata keçiril(n iqtisadi siyas(t

mexanizml(rind( d( yeni reallıqları1 ortaya çıxarmısdır ki, bu aqrar sah(d(n d( yan

keçm(misdir. Bu dövrün (sas xarakterik xüsusiyy(tl(rind(n biri aqrar, s(naye

sektorları il( yanası dig(r n(h(ng bir sektor, xidm(tl(r sektorunun inkisaf ed(r(k

hakim mövqey( yüks(lm(sidir;

Bu baxımdan aqrar sektor f(aliyy(tl(ri v( bu sektorla baglı dövl(t siyas(tinin n(z(ri

(saslarının inkisaf istiqam(tl(rini arasdıran zaman ilk rast g(ldiyimiz sistemli n(z(riyy(

merkantilizmdir. S(naye kapitalizmin( q(d(rki dövrün iqtisadi n(z(riyy( v( siyasi

doktrinalarından biri, (sas prinsipl(ri qızıl v( gümüsün s(rv(tin (sas m(nb(yi sayılması,

ixracatın artırılması z(ruriliyi, iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin müdafi( edilm(si,

müst(ml(k(çi siyas(tin davam etdirilm(si, mill(tçi siyas(t t(dbirl(rin( (h(miyy(t

verilm(si v( (hali artımının t(sviq edilm(si olan merkantilizmin çıxıs nöqt(si xarici ticar(t

balansında daim müsb(t saldo yaratmaqla ölk( s(rv(tinin artırılması v( bunun üçün

lazım olan bütün proteksionist t(dbirl(rin görülm(sind(n ibar(tdir. H(min dövrd( xarici

1Post-s_naye dövrünün reallıqları dedikd_ _sas_n bunlar n_z_rd_ tutulur: 1) S_naye c_miyy_tind_n informasiya

c_miyy_tin_ keçid; 2) Fordist istehsal t_rzind_n çevik, elastik (flexible) istehsal t_rzin_ keçid; 3) Milli dövl_tl_r

sistemli dünyadan qloballasmıs dünyaya keçid; 4) Modernist f_ls_fi düsünc_d_n post-modernist f_ls_fi düsünc_y_

keçid;

6

siyas(td( (sas(n k(nd t(s(rrüfatı m(hsulları hakim oldugundan bu siyas(tin davamı

kimi aqrar sektorun himay( edilm(sini d( göst(rm(k mümkündür2.

Tarixd( aqrar sektorun iqtisadi düsünc( v( dövl(t siyas(tinin m(rk(zind(

dayanması is( birbasa fiziokratizm m(kt(bi il( baglıdır v( h(tta o s(viyy(d( ki, bu

m(kt(b( k(nd t(s(rrüfatı fetisizmi adı da verilmisdir3. _ctimai h(yatın tanrı t(r(find(n

mövcud olan t(bii qanunlarla4 idar( olundugunu, dövl(tin bu qanunlara müdaxil(

etm(m(sini, sad(c( daxili v( xarici t(hlük(sizliyi t(min ed(r(k b(zi infrastruktur

xidm(tl(rini göst(rm(li oldugunu düsün(n fiziokratlar hesab edirdil(r ki, d(y(rin

m(nb(yi k(nd t(s(rrüfatıdır, (lav( d(y(r yalnız k(nd t(s(rrüfatında yaradılır v( buna

gör( bu sektor yegan( m(hsuldar sektordur, faiz aqrar kapitalın g(liridir, kapital yalnız

aqrar sektora qoyulmalıdır, ixracat yalnız aqrar m(hsullara dayanmalıdır, yegan(

m(hsuldar sektor aqrar sektor v( yegan( m(hsuldar sinif k(nd t(s(rrüfatı istehsalçıları

oldugundan dövl(t d( vergini ancaq bu sektordan toplamalıdır. _lav( d(y(rin(surplus)

yalnız aqrar sektorda yarandıgını qeyd ed(n fiziokratların (n böyük nümay(nd(si doktor

Fransua Kene bu d(y(rin sinifl(r arasında nec( bölüsdürüldüyünü göst(r(n m(shur

“=qtisadi C*dv*li” (Tableau Economique) il( bir növ iqtisadi analizin d( (sasını

qoymusdur5.

Adam Smitin m(shur “Mill*tl*rin S*rv*ti”(Wealth of Nations) adlı (s(rini çap

etdirdiyi 1776-cı ild(n meydana g(l(n klassik iqtisadi m(kt(b iqtisadiyyata dövl(t

müdaxil(sinin minimumlasdırılması, s(xsi azadlıq, (m(k bölgüsü, azad bazar mexanizmi

kimi prinsipl(ri müdafi( ed(r(k iqtisadi sistemi kompleks s(kild( öyr(nmis ilk m(kt(b v(

s(naye kapitalizminin ideoloji gücü olmusdur. Aqrar sektorda renta, torpagın

m(hsuldarlıgı, (m(k bölgüsü, istehsal vasit(l(rinin yenil(sdirilm(si, (halinin (rzaqla

t(minatı, dövl(tin bu sektor f(aliyy(tl(rin( müdaxil( h(ddi kimi m(s(l(l(ri genis s(rh

ed(n klassik iqtisadçılar s(rv(tin m(nb(yinin yalnız bu sektorda olmadıgını, s(nayenin

d( m(hsuldar sektor oldugu fikrini müdafi( etmis v( s(nayenin inkisaf etdirilm(sind(

aqrar sektorun rolu v( bu rolun artırılması m(s(l(l(ri üz(rind( dayanmıslar6.

2M_s: Fransada IV Henrinin maliyy_ naziri olmus merkantilist Maximilien Bethune Sully (1559-1641) k_nd

t_s_rrüfatının inkisafı üçün bir sıra t_dbirl_r görmüs, bos _razil_ri ölk_y_ köç_nl_r_ paylamıs, k_nd t_s_rrüfatı

istehsalçılarını müdafi_ ed_n bir sıra hüquqi d_yisiklikl_ri müdafi_ etmisdir. O, qeyd edirdi: ”Torpaq bec_rm_k v_

heyvan saxlamaq Fransanın dösl_ridir”(Doç. Dr Arif Ersoy, “_ktisadi teoriler ve düsüncelerin gelisme tarihi”,

II Baskı, _zmir, 1990, s_hf_: 101);

_taliyada merkantilist Ferdinands Galiani (1728-1787) “Bugda ticar_ti haqqında dialoqlar” adlı _s_rind_ b_lk_ d_

ilk d_f_ olaraq _rzaq t_hlük_sizliyi m_s_l_sin_ toxunaraq bugda ixracını bu prinsipi pozdugundan q_bul etm_misdir.

Bundan basqa xarici ticar_t s_rtl_rinin bugda _leyhin_ olmasını müdafi_ etmis v_ göst_rmisdir ki, bu t_bii s_rtl_r_

baglılıgından yüks_k risqli olan k_nd t_s_rrüfatı istehsalını azaldar v_ orada toplanan _lav_ kapital az risqli s_naye

sah_sin_ yön_lmis olar(Eyni m_nb_, s_hf_: 124);

_ngilt_r_d_ merkantilist doktrina ç_rçiv_sind_ kraliça I Elizabeth (1558-1603) t_rfind_n aqrar sektor xarici

r_qab_td_n qorunmusdur. _ngilis yunlarının xammal s_klind_ ixracı qadagan edimis, bugda qanunları (“Corn

Laws”) yolu il_ bugda yıgımının m_hsuldar oldugu dövrl_rd_ ümumiyy_tl_ onun idxalı qadagan edilmis, daxili

t_klifin az v_ qiym_tl_rin yüks_k oldugu zamanlarda is_ asagı rüsumlarla idxalını n_z_rd_ tutmusdur (William J.

Barber, “A History of Economic Thought”, October, 2002, orginally published by Preager 1968 and Penguin

1967, Elektron kitab, s_hf_: http://www.wesleyan.edu/css/readings/Barber/intro1.htm);

3XVIII _srd_ Fransada meydana g_l_n bu m_kt_b A.Smith t_r_find_n “Mill_tl_rin S_rv_ti” adlı _s_rin yazıldıgı

1776-cı il_ q_d_r Fransa v_ dig_r Q_rb ölk_l_rind_ hakim n_z_riyy_ v_ siyas_t doktrinası olmusdur;

4“T_bii Qanun” adlı _s_rind_ F. Kene torpaq v_ dasınar _mlakda öz_l mülkiyy_t, müqavil_ azadlıgı, iqtisadi

t_s_bbüskarlıq azadlıgı, ticar_t azadlıgı kimi t_bii hüquqları qabardaraq göst_rir ki, bu hüquqlar yalnız dövl_tin ideal

hüquq sistemi vasit_sil_ reallasdırılarsa s_m_r_li ola bil_r;

5F. Kene aqrar sektorda yaradılan _lav_ d_y_ri bel_ izah edir: _lav_ d_y_r =Torpaqdan _ld_ edil_n ümumi m_hsul –

Torpaqda isl_y_nl_rin x_rcl_ri; Bundan sonra yaranan h_min _lav_ d_y_rin 3 sinif , _kinçil_r, torpaq sahibl_ri v_

tacir, s_nayeçi, azad pes_ sahibl_ri v_ bürokratlardan ibar_t qısır sinif(sterile) dediyi sinifl_r arasında nec_

bölüsdürül_r_k dövr etdiyini m_shur c_dv_lind_ göst_rir;

6Ümumiyy_tl_ bu m_kt_b ç_rçiv_sind_ ortaya çıxan Smitin “mütl_q üstünlükl_r”, Rikardonun “renta”,

“müqayis_li üstünlükl_r”, “azalan m_hsuldarlıq”, Maltusun “_hali qanunu”, Seyin “Bazar v_ ya m_xr_cl_r

7

Klassik iqtisadi m(kt(bi t(nqid ed(n c(ryanlardan biri, (sasını alman Fridrix Listin

qoydugu milli iqtisadiyyat c(ryanı da aqrar sektor f(aliyy(tl(ri v( dövl(tin aqrar

siyas(ti baxımından öyr(nilm(si z(ruridir. H(min dövrd( (sas(n aqrar ölk( olan v( h(l(

s(nayel(s( bilm(y(n ölk(l(rin klassik iqtisadçıların göst(rdiyi azad xarici ticar(t prinsipi

(sasında artıq s(nayel(smis ölk(l(rl( r(qab(t apara bilm(y(c(yi fikrini müdafi( ed(n bu

c(r(yan aqrar sektorun v( yeni yaranan s(naye mü(ssis(l(rinin s(nayel(sm( tam basa

çatanad(k dövl(t t(r(find(n xüsusil( yüks(k gömrük rüsumları vasit(sil( qorunmasını

ir(li sürmüsdür. _lk d(f( olaraq Fridrix List aqrar sektorun bir sıra özün(m(xsus

xüsusiyy(tl(rind(n çıxıs ed(r(k onun xüsusi himay(y( ehtiyacı oldugunu da qeyd

etmisdir7.

Klassik iqtisadi n(z(riyy(ni t(nqid ç(rçiv(sind( meydana g(l(n n(z(riyy(l(rd(n biri,

elmi (sasını Karl Marksın qoydugu sosialist iqtisadi düsünc( m(kt(bi is( aqrar sektorun

iqtisadi inkisafdakı rolunu qeyd etm(kl( yanası bütün sah(l(rd( oldugu kimi bu sektorda

da dövl(t v( kollektiv mülkiyy(t( (saslanan t(s(rrüfatçılıq formalarının qurulması v(

istehsal q(rarlarının dövl(t t(r(find(n m(rk(zi qaydada h(yata keçiril(n planlasdırma

mexanizmi (sasında verilm(sini n(z(rd( tuturdu.

Klassik iqtisadi m(kt(bin davamı kimi, bir növ s(naye kapitalizminin ideoloji

gücünün tamamlanaraq XX (sr( g(tirilib çıxarılmasında böyük rol oynayan Neo-klassik

iqtisadi m(kt(b t(l(b v( t(klif, r(qab(t, inhisarlar, iqtisadi tarazlıq, istehlakçı

psixologiyası, m(hsulların faydalılıgı kimi (sas(n mikroiqtisadi m(s(l(l(r üz(rind(

iqtisadi-riyazi t(hlill(r apararaq azad bazar iqtisadiyyatının elmi s(kild(

(saslandırlmasında böyük rol oynamısdır. Azad bazar mexanizmini müdafi( ed(n

neoklassikl(r itisadiyyatda dövl(tin rolunu bir növ “göz(tçi” kimi görürdül(r. Lakin bu

m(kt(bin son üzvl(rind(n biri hesab olunan Artur Piqou azad bazarın ütünlüyünü q(bul

etm(kl( yanası o dövrün d(rin sosial-iqtisadi böhranlarından çıxıs ed(r(k qeyd etmisdir

ki, s(xsi m(nafe heç d( h(mis( sosial m(nafe il( uzlasmır, ist(nil(n f(aliyy(tin marjinal

xüsusi faydası heç d( h(mis( marijnal sosial faydaya b(rab(r olmur, buna gör( dövl(t

araya gir(r(k müxt(lif iqtisadi siyas(t rıçaqlarından istifad( etm(kl( bu k(narlasmanı

minimuma endirm(lidir.8 Piqou bu fikirl(ri il( sonradan böyük bir n(z(riyy( yaratmıs

Keynes( çox t(sir göst(rmisdir.

1936-ci ild( qısa olaraq “Ümumi N*z*riyy*” adı il( m(shur olan kitabını

yazmaqla Con Meynard Keynes özün( q(d(r hakim olan n(z(riyy(l(r( alternativ böyük

bir n(z(riyy( yaratmısdır. H(min dövrd( kapitalist dünyasını düsdüyü böhrandan neoklassikl

(rin göst(rdiyi kimi (vv(l-axır bazar mexanizminin özünün çıxaracagı fikrini q(bul

qanunu” kimi n_z_riyy_l_ri o dövr iqtisadi düsünc_ v_ siyas_t doktrinasında _h_miyy_tli olmus v_ bu gün d_ az-çox

aktuallıqlarını qorumaqdadırlar;

7 Fridrix List (1789-1846) 1841-ci ild_ yazdıgı “_qtisadi siyas_tin milli sistemi” adlı _s_rind_ göst_rir ki, asagıdakı

xüsusiyy_tl_rin_ gör_ yalnız aqrar sektora baglı iqtisadiyyat öz potensialından tam istifad_ ed_ bilm_z v_ dövl_tin bu

sah_d_ iqtisadiyata müdaxil_si z_ruridir: 1) Aqrar sektorda istehsal böyük miqyasda t_bii v_ iqlim s_rtl_rind_n

asılıdır; 2) T_bii mühüt v_ istehsal _razil_rinin genis olması burada yüks_k texnika v_ texnologiyanın t_tbiqin_ az

_lverislidir; 3) _stehsal faktorlarının m_hsuldarlıgı asagı v_ istehsal müdd_ti uzundur; 4) Faiz d_r_c_l_ri yüks_kdir;

5) M_hsulların saxlanması ç_tindir; 6) M_hsulların dasınması h_m ç_tin, h_m d_ bahalıdır, çünki çox asanlıqla xarab

ola bilirl_r; 7) _stifad_ olunan resursların d_y_rinin tam s_kild_ mü_yy_n oluna bilm_m_si istehsal x_rcl_rini d_

d_qiq mü_yy_n etm_y_ imkan vermir; 8) K_nd t_s_rrüfatı m_hsullarının bazar qiym_tl_rind_ dalgalanma yüks_kdir;

(bax: Doç. Dr Arif Ersoy, “_ktisadi teoriler ve düsüncelerin gelisme tarihi”, II Baskı, _zmir, 1990, s_hf_: 204 - 5);

8Arthur Cecil Pigou (1877-1959) bu fikirl_rini 1920-ci ild_ yazdıgı m_shur “Rifah _qtisadiyyatı” (The Economics

of Welfare) _s_rind_ k_nd t_s_rrüfatından verdiyi bir nümun_ il_ ifad_ etmisdir. H_min misalda göst_rir ki, torpagı

icar_y_ götür_r_k _k_n _kinci torpaq sahibin_ qalar dey_ ona yüks_k kapital qoymayacaqdır, bu is_ milli g_lirin

artımı baxımından uzunmüdd_td_ m_nfi n_tic_l_r yaradacaqdır (Doç. Dr Arif Ersoy, “_ktisadi teoriler ve

düsüncelerin gelisme tarihi”, II Baskı, _zmir, 1990, s_hf_: 260). Ümumiyy_tl_ ümumiqtisadi rifahın artırılmasını

ir_li sür_n Piqou bunu 3 kriteriya il_ ölçürdü: 1) Milli g_lir s_viyy_si; 2) Milli g_lirin f_rdl_r arasında

bölüsdürülm_si s_viyy_si; 3) _qtisadi stabillik s_viyy_si (Henry W. Spiegel , “The Growth of Economic Thought”,

Duke University Press, Durhan, North Carolina, 1971, s_hf_: 572);

8

etm(y(r(k, dövl(tin aktiv siyas(t yerid(r(k iqtisadiyyatın t(l(b c(bh(sini stimullasdırmalı

oldugunu ir(li sürmüsdür. Öz fikirl(ri il( bir növ iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin elmi

(saslarını hazırlayan Keynes hal-hazırda aqar sektor da daxil olmaqla iqtisadiyyatın

bütün sah(l(rinin inkisaf etdirilm(sind( mühüm rol oynayan pul-kredit v( büdc(-maliyy(

siyas(tinin dövl(t idar(etm(sind( genis s(kild( istifad( edilm(sini t(min etmisdir.

II Dünya müharib(sind(n sonra inkisaf strategiyalarının hazırlanması ç(rçiv(sind(

formalasan inkisaf iqtisadiyyatının(development economy) qarsısında duran (sas

m(s(l(l(rd(n biri d( ölk(l(rin inkisaf strategiyalarında “lokomotiv sektor”un(engine

sector) seçilm(si problemi olmusdur. Bu el( bir sektor olmalı idi ki, inkisaf ed(r(k

bütövlükd( iqtisadiyyatı öz arxasınca apara bilsin. _ks(r iqtisadçıların bunun s(naye

sektoru oldugunu müdafi( etm(si v( iqtisadi siyas(td( d( s(nayel(sm(y( üstünlük

verilm(si, s(nayeli ölk(l(ri (sas(n xammalla t(min ed(n koloniyaların müst(qillik (ld(

ed(r(k kolonializmd(n qalan aqrar t(s(rrüfata nifr(t ruhunda inkisafa q(d(m qoyma

ç(hdl(ri, yeni xidm(tl(r sektorunun sür(tl( inkisaf etm(si, aqrar sektorun _EÖ-d( elmitexniki

t(r(qqinin xeyli d(r(c(d( t(sirin( düs(r(k m(sgulluqdakı payının k(skin azalması

kimi amill(r onun dünya t(s(rrüfatında rolunu xeyli z(ifl(tmis, lakin strateji (h(miyy(ti

n(z(r( alınaraq dövl(tl(rin xüsusi himay(si altında dünya iqtisadiyyatından, onun

t(nziml(m( t(dbirl(rind(n k(narda inkisaf etmisdir. Bu qapalı inkisaf dem(k olar ki,

ÜTT-nin Uruqvay Raundu ç(rçiv(sind( 1995-ci ild( q(bul olunan K(nd T(s(rrüfatı

Çoxt(r(fli Sazisin( (Agreement on Agriculture) q(d(r davam etmis, sazisin q(bul

olundugu dövrd(n sonra is( aqrar sektor v( onun t(nziml(nm(si m(s(l(l(ri yenid(n

dünya elmi v( siyasi dair(l(rinin (sas müzakir( mövzularından birin( çevrilmisdir9.

Uruqvay Raundunda q(bul olunan h(min sazis aqrar sektorda 1947-ci il GAAT

sazisinin b(zi madd(l(ri (XI:2(c) v( XVI:3) il( d( imkan veril(n v( h(min dövrd(n b(ri

dövl(tl(r t(r(find(n praktikada daha s(rt h(yata keçiril(n idxalda tarif v( qeyri-tarif

m(hdudiyy(tl(ri, istehsal v( ixrac subvensiyaları kimi proteksionist siyas(t t(dbirl(rinin

davam etdirilm(sin( t(dric(n son qoyulması v( aqrar sektor m(hsullarının ticar(tind(

daha liberal v( (dal(tli sistemin yaradılması v( bütövlükd( aqrar siyas(td( köklü

islahatın h(yata keçirilm(si m(qs(dil( üzv dövl(tl(r arasında danısıqların davam

etdirilm(sini n(z(rd( tuturdu. Sazisd( h(mçinin, inkisaf etmis ölk(l(r üçün 6 illik (1995-

2000), inkisaf etm(kd( olan ölk(l(r üçüns( 10 illik(1995-2004) müdd(t (rzind( özl(rinin

aqrar siyas(tind( liberallasdırma t(dbirl(rinin h(yata keçirilm(si il( baglı konkret

öhd(likl(r d( mü(yy(nl(sdirilmisdir.

1.2 Dövl(tin aqrar siyas(tinin mahiyy(ti v( (sas m(qs(dl(ri

Yuxarıda göst(rdiyimiz n(z(riyy(l(rin v( iqtisadi-siyasi prossesl(rin t(siri altında

formalasıb inkisaf ed(r(k bu günkü s(viyy(sin( g(lib çatan dövl(tin aqrar siyas(tinin

daha yaxsı d(rk edilm(si v( effektivliyinin artırılması m(qs(dil( ilk növb(d( bu sektorun

spesifik xüsusiyy(tl(rinin v( ölk( iqtisadiyyatında oynadıgı rolunun (traflı öyr(nilm(sin(

ehtiyac vardır. Çünki h(yata keçiril(n aqrar siyas(tin m(qs(d v( mexanizml(ri böyük

ölçüd( m(hz bu spesifiklikl(rin t(siri altında formalasır. Bu m(qs(dl( aqrar sektorun

spesifik xüsusiyy(tl(rini v( ölk( iqtisadiyyatında oynadıgı rolu müxt(lif m(nb(l(r(

(saslanaraq asagıdakı istiqam(tl(rd( qruplasdırmaq mümkündür:

9Daha _traflı bax: Maurice Schiff and Alberto Valdes, World Bank, “Agriculture and Macroeconomy”, Elsevier

Science, Handbook of Agricultural Economics, Ed. By B.Gardner and G. Rausser, March 24, 1998 revisions;

Gustav Ranis, “The evolution of development thinking: theory and policy”, Economic Growth Center Yale

Univercity, Center Discussion Paper No. 886, May 2004;

9

_ Aqrar sektor insan h*yatı üçün z*ruri istehlak m*hsullarının böyük bir

qismini t*min edir. H(min m(hsulların mühüm hiss(sini aqrar sektorda istehsal

olunan (rzaq m(hsulları t(skil edir. Bu baxımdan qidalanma sisteminin cografi mühit

v( m(d(ni faktorlar (sasında formalasdıgını, (halinin (rzaqla t(minatının strateji

(h(miyy(t k(sb etdiyini n(z(r( alaraq h(r bir ölk(nin özün(m(xsus, müst(qil aqrar

siyas(tinin olması ictimai bir v(zif( kimi ortaya çıxır;

_ Aqrar sektor s*naye mü*ssis*l*rinin *sas xammal m*nb*yidir. Yeyinti,

toxuculuq kimi bir sıra s(naye sah(l(rind( emal olunan (sas xammal resursları aqrar

sektor t(r(find(n t(min edildiyind(n bu sektor davamlı s(naye inkisafı baxımından

da mühüm (h(miyy(t k(sb edir;

_ Aqrar sektor s*naye m*hsulları üçün böyük bazardır. Basda neft-kimya v(

masınqayırma olmaqla bir sıra s(naye sah(l(rinin m(hsulları aqrar sektorda genis

s(kild( istifad( edilir;

_ Aqrar sektor z*if inkisaf etmis ölk*l*rd* *halinin m*sgul oldugu *sas

sah*dir. Hal-hazırda m(sgul (halinin ABS-da 2%-i, AB-d( 2-4%-i, _EOÖ-d( 59%-i,

Az(rbaycanda is( 40-i aqrar sektorda çalısır;

_ Aqrar sektorda yaranan kapital yıgımı s*naye üçün investisiya m*nb*yidir.

_slind( II Dünya müharib(sind(n sonra inkisaf iqtisadiyyatının (sas t(dqiqat

obyektl(rind(n biri d( aqrar sektorda yaranan izafi d(y(rin ölk(nin s(nayel(sm(si

yolunda nec( s(m(r(li istifad( edilm(si il( baglıdır;

_ Aqrar sektor m*hsullarının mühüm bir hiss*si ixrac edildiyind*n ölk* üçün

valyuta m*nb*yi rolunu oynayırlar10. _nkisafın ilkin pill(sind( olan ölk(l(rd(

s(nayel(sm( prossesin( t(kan ver(n amill(rd(n biri d( xaricd(n müt(r(qqi kapital

resurslarının idxal edilm(sidir. M(hz bu idxalın h(yata keçirilm(sind( aqrar sektorun

ixracından (ld( edil(n valyuta resursları (sas m(nb(dir;

_ Aqrar sektor ekoloji c*h*td*n *lverislidir. Burada bir sah(nin tullantılarının

dig(r sah(d( istifad( edil( bilm( imkanlarının genis olması onu ekoloji c(h(td(n

(lverislı edir;

_ Aqrar sektor texnoloji inkisafın t*sirin* *n çox m*ruz qalan

sah*l*rd*ndir11. Bu gün inkisaf etmis c(miyy(tl(rd( aqar sektorda m(sgullugun

payının c(mi 2-4% olması m(hz texnoloji inkisafın n(tic(sidir v( bu is qüvv(sinin

dig(r sektorlara yön(lm(sin( t(sir edir. Dig(r t(r(fd(n texnoloji inkisaf m(hsul

bollugu yaradaraq qiym(tl(rin asagı düsm(sini v( istehlakçıların rifah halının

yaxsılasmasını da t(min edir;

_ Aqrar sektorda istehsal prossesi daha çox t*bii amill*rd*n asılıdır. K(nd

t(s(rrüfatında istehsalın (sas amili torpaq oldugundan orada bas ver(n istehsal

prossesin( istehsalçılar t(r(find(n tam n(zar(t edil( bilmir. Y(ni istehsalçının

irad(sind(n k(narda bas ver(n dasqın, s(rt quraqlıq, gözl(nilm(z saxta, z(r(rverici

h(saratların yayılması kimi t(bi(t hadis(l(ri istehsal s(viyy(sin( birbasa t(sir edir12;

_ Dövl*tin aqrar sektorla baglı siyas*ti k*nd v* regional iqtisadi siyas*t kimi

bir sıra dövl*t siyas*ti istiqam*tl*ri il* sıx baglıdır. M(lumdur ki, dünyanın

h(r yerind( aqrar sektor f(aliyy(tl(ri mü(yy(n (razi üzr( v( k(nd (halisi t(r(find(n

aparılır. Bu baxımdan aqrar siyas(t t(dbirl(ri k(ndl(r v( regional inkisafla baglı bir

sıra t(dbirl(rl( uzlasmalı v( birg( aparılmalıdır;

10Johnston B. F, and Mellor J. W, “The role of agriculture in economic development”, American Economic

Review, 1961, 51, s_hf_: 566-93;

11Claudio Bravo-Ortega, Daniel Lederman, “Agriculture and National Welfare Around the World: Causality