Az rbaycan re s publ kas I t hs L naz rl y az rbaycan dövl t qt sad un vers tet

and International Heterogeneity since 1960”, WB Research Working Paper 3499, February 2005, s_hf_: 11;

12Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems, and policies”, 14’th edition,

Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition, 1999, s_hf_: 685;

10

_ Aqrar sektorda r*qab*t daha k*skindir. Çoxlu istehsalçıların mövcudlugundan

ir(li g(l(n bu xüsusiyy(t saglam r(qab(t( genis imkanlar açsa da b(z(n r(qibl(rin

(kil(n torpaqların miqdarını t(yin etm( kimi istehsal q(rarlarını proqnozlasdırmagın

ç(tinliyi bazar konyukturasını düzgün qiym(tl(ndirm(y( imkan vermir13;

_ Aqrar sektorda qiym*tl*r v* g*lirl*r yüks*k dalgalanma nümayis etdirir.

M(hsullarına olan t(l(bin qeyri-elastikliyi, istehsalın t(bii amill(rd(n asılılıgı v(

mövsümiliyi, yüks(k r(qab(tlilik aqrar sektorda qiym(tl(ri v( g(lirl(ri tez-tez

d(yisdir(n (sas amill(rdir14;

_ Aqrar sektorda assimmetrik informasiya problemi qeyri-mük*mm*l

maliyy*-kredit v* sıgorta bazarının yaranmasına s*b*b olur15. Çünki

g(lirl(rin tez-tez d(yism(si maliyy(-kredit, sıgorta müqavil(l(rinin baglanmasına t(sir

göst(rir v( h(min maliyy( institutlarının bu sektora olan maraqlarını z(ifl(dir;

_ Aqrar sektorda istehsal *razil*rinin miqyasca genisliyi b*zi *lav* x*rcl*r

yaradır16. Xüsusil( t(s(rrüfat g(lirl(rinin bölgüsünd( istirak etm(y(n isçil(r( n(zar(t

etm(k üçün xeyli (lav( x(rc ç(kilir;

Aqrar sektorun yuxarıda göst(ril(n iqtisadi inkisafda rolu v( t(bii xüsusiyy(tl(ri

n(z(r( alınaraq formalasan döv(tin aqrar siyas(ti bu gün ümumiqtisadi siyas(tin t(rkib

hiss(si olmaqla müxt(lif istiqam(tl(ri (hat( edir v( bu zaman aqrar sektor v( aqrar

sektor istehsalçılarının daim dövl(tin xüsusi proteksionist t(dbirl(rin( ehtiyac duyması

prinsipi gözl(nilir.

Ümumiyy(tl( k*nd t*s*rrüfatının, k*nd yasayıs m*sk*nl*rinin, bütövlükd*

aqro-s*naye kompleksinin inkisaf konsepsiyalarının, strateji, taktiki m*qs*d

v* v*zif*l*rinin isl*nib hazırlanması, reallasdırılması yollarının konkret t*dbir

v* mexanizml*rinin *saslandırılması, h*mçinin h*yata keçirilm*si üzr* sosialiqtisadi,

hüquqi v* t*skilati xarakterli t*dbirl*rin m*cmusu kimi xarakteriz( ed(

bil(c(yimiz aqrar siyas(t stabil iqtisadiyyat v( keçid iqtisadiyyatı s(raitind( qarsıya

qoydugu m(qs(d v( v(zif(l(r baxımından f(rqli mahiyy(t k(sb edir.

Strateji m(qs(di aqrar istehsalçıları *dal*tli v* z*ruri h*yat s*viyy*si,

istehlakçıları münasib qiym*tl*rl* v* lazımı miqdarda *rzaq m*hsulları,

s*naye sah*l*rini is* z*ruri xammalla t*min etm*k olan aqrar siyas(t bir sıra alt

m(qs(dl(r d( dasıyır:

_ Aqrar sektorun bütövlükd( bazar iqtisadi sistemin( transformasiyası;

_ Ölk(nin (rzaq t(hlük(sizliyinin t(min edilm(si;

_ Aqrar istehsalda keyfiyy(t v( m(hsuldarlıgın yüks(ldilm(si;

_ Aqrar istehsalçıların g(lirl(rind( stabilliyin t(min edilm(si v( onların h(yat

standartlarının yaxsılasdırılması;

_ _stehsalın bazar t(l(bl(rin( uygun, daxili v( xarici t(l(b istiqam(tind( inkisaf

etdirilm(si v( istiqam(tl(ndirilm(si;

_ _xracın genisl(ndirilm(si v( dünya ticar(t sistemin( uygunlasdırılması;

_ C(miyy(td( iqtisadi v( siyasi tarazlıqların t(min edilm(si v( qorunması;

_ T(bii resursların qorunması m(qs(dil( tarazlı v( ekologiyaya uygun infrastrukturun

formalasdırılması v(.s;

Son olaraq onu qeyd ed(k ki, stabil iqtisadiyyat s(raitind( h(yata keçiril(n aqrar

siyas(t t(dbirl(ri mövcud aqrar münasib(tl(rin s(m(r(liliyini artıraraq, onların daha da

13Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems, and policies”, 14’th edition,

Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition, 1999, s_hf_: 684-688;

14Eyni m_nb_, s_hf_: 684-685;

15Hans P. Binswanger and Klaus Deininger, “Explaining Agricultural and Agrarian Policies in Developing

Countries”, Forthcoming in the Journal of Economic Literature, March 11, 1997, s_hf_: 9-10;

16Eyni m_nb_, s_hf_: 9-10;

11

inkisaf etdirilm(sin( xidm(t edirs(, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( köhn( münasib(tl(rin

tamamil( aradan qaldırılıb yenil(ri il( (v(z edilm(sin( xidm(t edir v( bu köhn( daxilind(

ortaya çıxaraq t(dric(n inkisaf ed(n yeni münasib(tl(ri mövcud buxovlardan azad etm(k

v( ya tamamil( yenil(rini formalasdırmaq yolu il( h(yata keçirilir. Bu baxımdan stabil

iqtisadiyyat s(raitind( aqrar siyas(t k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının qiym(t v( buraxılıs

s(viyy(sini lazımı h(dd( saxlamaq, onların sıgortalanmasını t(min etm(k, dünya

bazarlarında satısını subsidiyalasdırmaq, aqrar t(s(rrüfatlara xammal yardımı

göst(rm(k, torpaq v( su ehtiyatlarını qorumaq, aqrar elm sah(sind( arasdırmaları

genisl(ndirm(k, fermerl(rin kreditl(sdirilm( m(s(l(l(rini h(ll etm(k kimi v(zif(l(ri yerin(

yetirdiyi halda, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( bu bir q(d(r f(rqli mahiyy(t k(sb edir.

2.3 Keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin baslıca

v(zif(l(ri

XX (srin sonlarına dogru dünya iqtisadi sistemi h(min dövr( q(d(r mövcud olan

komanda v( bazar iqtisadi sisteml(rinin bir-biri il( k(skin r(qab(tinin son m(rh(l(sin(

daxil oldu v( bu r(qab(t( davam g(tirm(sinin mümkün olmadıgı açıq aydın ortaya çıxan

komanda iqtisadiyyatı 1980-cı ill(rin ortalarından SSR_-d( M.Qorboçovun h(yata

keçirdiyi “perestroyka” v( “qlasnost” siyas(tinin d( t(siri il( dagılma m(rh(l(sin(

q(d(m qoydu. N(tic(d( Az(rbaycan Respublikası da daxil olmaqla bu sistem( malik olan

ölk(l(rin (ks(riyy(ti bazar iqtisadi sistemin( keçid yolunu tutaraq sistem

transformasiyası prossesin( basladılar. Bu prosses iqtisadi h(yatın bütün sah(l(rini

(hat( etm(kl( yanası mühüm bir istiqam(tini d( h(min sistemd( yasayan xalqların

(n(n(vi t(s(rrüfatçılıq sferası olan aqrar sektor t(skil edirdi.

Aqrar münasib(tl(rin transformasiya prossesini v( bu istiqam(td( dövl(t siyas(tinin

(sas v(zif(l(rini daha d(rind(n d(rk etm(k üçün ilk növb(d( bütövlükd( sosialist aqrar

sektoruna, onun (sas xüsusiyy(tl(rin( v( bazar iqtisadi sistemind( mövcud olan

münasib(tl(rd(n k(miyy(t v( keyfiyy(t baxımından f(rqli c(h(tl(rin( qısaca diqq(t

yetirm(k z(ruridir.

C*dv*l 2 1: Sovetl(r Birliyind( aqrar t(s(rrüfatların prototip xüsusiyy(tl(ri

Xüsusiyy_tl_r Kolxozlar Sovxozlar

Torpaga mülkiyy*t forması Kollektiv istifad* *sasında dövl*t mülkiyy*ti Dövl*t mülkiyy*ti

Qeyri-torpaq *mlakı üz*rind*

mülkiyy*t forması

Kollektiv Dövl*t mülkiyy*ti

Kapital qoyulusunun maliyy*

m*nb*l*ri

Dövl*td*n *ld* edil*n uzunmüdd*tli borclar

vasit*sil*

Dövl*t t*r*find*n

proporsional qaydada

Rezidentl*rin statusu Kollektivin üzvl*ri Sovxozun *m*k haqqı

il* çalısan isçil*ri

S*xsi g*lirin m*nb*l*ri =zafi kollektiv g*lirin bölüsdürülm*si Maas v* *m*k haqqları

S*xsi g*lirin *lav* m*nb*l*ri Ev t*s*rrüfatı Ev t*s*rrüfatı

Dövl*t pensiyaları 1960-cı ill*r*d*k olmamısdır H*mis*

Daxili pasport (internal

passport)

1960-cı ill*r*d*k olmamısdır H*mis*

=dar*etm* sisteminin h*yata

keçirilm*si

Nomenklatura t*r*find*n m*hdudlasdırılmıs

namiz*dl*rd*n formal qaydada seçil*n s*dr

t*r*find*n

T*yin edilmis direktor

t*r*find*n

K*nd sosial infrastrukturuna

m*suliyy*t dasımaq

H*mis* H*mis*

M(lum oldugu kimi aqrar sektorda sosialist münasib(tl(rinin qurulması (vv(lc(

torpaq da daxil olmaqla bütün istehsal vasit(l(rinin “millil*sdirm*” adı altında dövl(t

12

mülkiyy(tin( keçirilm(sini, sonra is( “kollektivl*sm*” adı altında kollektiv t(s(rrüfat

formalarının yaradılmasını n(z(rd( tuturdu. Bununla da aqrar sektorda t(s(rrüfatçılıgın

sovxoz v( kolxoz adlı iki forması yaradıldı ki, onları da bir-birind(n ayıran (sas c(h(tl(ri

1 W-li c(dv(ld( verilmisdir.

C*dv*l 2 2: Sosialist v( bazar aqrar t(s(rrüfatlarında biznes q(rarları

Biznesin

komponentl_ri

Bazar t_s_rrüfatında

biznes q_rarları

Sosialist t_s_rrüfatında

biznes q_rarları

Satıs _stehsal istehlakçı t_l_bin_ cavab verm_y_

çalısır

_stehsal m_rk_zi s_kild_ t_yin edil_n

m_qs_dl_r_ nail olmaga çalısır

X_rcl_r _dar_etm_ x_rcl_ri m_hdudlasdırılır “X_rc üst_g_l” mühasibat sistemi t_tbiq

edilir (cost-plus)

_m_k D_yis_n istehsal h_cmin_ uygun is qüvv_sinin

h_cmi t_nziml_nir

_s qüvv_si sabitdir: isçil_rin h_yat boyu isl_

t_minatına qarantiya verilir

_stehsal faktorları

satın alınması

_n yaxsı t_darükçül_r axtarılır, satınalma

miqdarına n_zar_t edilir

_stehsal faktorları dövl_t t_r_find_n t_yin

edilmis sabit qiym_td_ v_ istehsal

kvotalarının mü_yy_n etdiyi miqdarda

t_min edilir

Amortizasiya

Fondların yenil_sdirilm_si m_qs_di dasıyır;

_lav_ amortizasiya maya d_y_rinin artırılması

v_ dig_r x_rcl_rin m_hdudlasdırılması il_ izah

edilir

Yeni fondların t_min edilm_si m_rk_zi

planlasdırma vasit_sil_ h_yata keçirilir;

amortizasiya aktiv nagd pul m_nb_yi kimi

q_bul edilir

Kredit/maliyy_ x_rcl_ri

Borclar müflis olmaq risqi t_r_find_n

m_hdudlasdırılır; v_ ya s_rt büdc_

m_hdudiyy_ti

Kredit resursları m_rk_z qaydada k_srl_rin

örtürülm_si m_qs_dil_ bölüsdürülür; v_ ya

yumusaq büdc_ m_hdudiyy_ti

M_nf__t Satıs v_ x_rcl_r üz_rind_ n_zar_ti t_min

etm_kl_ m_nf__ti maksimum h_dd_ yüs_ltm_k

M_nf__tin idar_edilm_zliyi il_ xarakteriz_

edilir

Sosialist aqrar t(s(rrüfatları m(rk(zi planlasdırma mühitind( idar( olundugundan

onların m(qs(dl(ri m(rk(zi plan orqanları t(r(find(n t(yin edilir v( t(s(rrüfatlar da

çalısırdı ki, onların qarsısında qoyulan istehsal v(zif(l(rini h(yata keçirsinl(r. Bel( oldugu

halda onların t(s(rrüfat q(rarları bazar iqtisadiyyatlı t(s(rrüfatlarda mövcud olandan

k(skin f(rql(nirdi. Bu f(rql(ri 2 W -li c(dv(ld(n açıq s(kild( görm(k mümkündür.

C*dv*l 2 3: Sosialist aqrar t(s(rrüfatının çatısmazlıqları

_sas atributları Neqtiv n_tic_l_ri

_stehsal m_qs_dl_rinin m_rk_zi

qaydada t_yin edilm_si

_stehlakçı oriyentasiyası v_ bazar siqnallarının n_z_r_ alınmaması

Yumusaq büdc_ m_hdudiyy_tl_ri M_nf__t_ yön_lm_nin z_ifliyi, borcların silinm_si v_ subsidiyalara bel baglamaq

_stehsalın kollektiv t_skili S_rb_st h_r_k_t etm_, m_n_vi m_suliyy_t, s_xsi maraqların z_ifliyi:

mükafatlanmanın s_xsi ugurlardan asılı olmaması

T_s_rrüfatların iri miqyaslı olması X_rcl_r_ n_zar_tin z_ifliyi, gizlilik, s_ffaflıgın olmaması

T_s_rrüfat üzvl_rin_ h_yat boyu

m_sgulluq t_minatının verilm_si

_sçi qüvv_si sayının t_nziml_nm_sinin qeyri-mümkün olması v_ bununla baglı

x_rcl_r_ n_zar_t edilm_m_si

Torpaq v_ dig_r istehsal vasit_l_ri

üz_rind_ effektiv f_rdi mülkiyy_t

hüququnun yoxlugu

Torpaq v_ dig_r istehsal vasit_l_ri üz_rind_ mülkiyy_t hüquqlarının

ötürülm_sinin qeyri-mümkünlüyü v_ mülkiyy_t hüququnda birl_smis

stimullasmanın yoxlugu; isçi öz _m_yinin meyv_l_rin_ sahib ola bilmir

1 v( 2 W-li c(dv(ll(rl( (sas xarakteristikasını verdiyimiz sosialist aqrar t(s(rrüfatı

spesifik xüsusiyy(tl(rind(n ir(li g(l(n bir sıra neqativ n(tic(l(ri özünd( ehtiva edirdi ki,

onları da 3 W-li c(dv(ld( göst(rdiyimiz s(kild( ümumil(sdirm(k mümkündür. Özü d(

göst(ril(n bu neqativ n(tic(l(r t(kc( aqrar sektoru deyil, butövlükd( sosialist

iqtisadiyyatını (hat( etm(kl( onun yegan( alternativi olan bazar iqtisadi sistemi il(

girisdiyi r(qab(td( uduzmasının (sas s(b(bl(ri kimi çıxıs edirl(r.

13

Göst(ril(n spesifik xüsusiyy(tl(ri v( çatısmazlıqları fonunda Sovetl(r Birliyi aqrar

sektor göst(ricil(rini kapitalist ölk(l(rind(ki müvafiq göst(ricil(rl( müqayis( etdikd( M.

Qorboçovun da o vaxtkı çıxıslarında tez-tez s(sl(ndirdiyi sosialist aqrar sektorun

s(m(r(sizliyi(return on investment) fikrini açıq-aydın görmüs oluruq. Bel( ki, sosialist

iqtisadiyyatının son ill(rinin b(zi m(lumatlarına n(z(r salsaq görürük ki, 1980 - cı

ill(rd( Sovetl(r Birliyind( orta hesabla 1 ha (kil(n (raziy( düs(n m(hsul istehsalı

237$ olmusdur ki, bu ABS - dakı müvafiq göst(ricid(n 1,8 d(f(, Avropa Birliyind(kind(n

is( 3,4 d(f(, h(r 1000 ha (raziy( düs(n isçi sayı 346,1 n(f(r olmusdur ki, bu ABS-dakı

müvafiq göst(ricid(n 24,7 d(f(, Avropa Birliyind(kind(n is( 2,4 d(f( yüks(k, h(r 1000

ha (raziy( düs(n traktor sayı 29 (d(d olmusdur ki, bu ABS-dakı müvafiq göst(riciy(

b(rab(r, Avropa Birliyind(kind(n 3,6 d(f( asagı, h(r 100 isçiy( düs(n traktor sayı is( 10

(d(d olmusdur ki, bu da ABS-dakı müvafiq göst(ricid(n 18,2 d(f(, Avropa

Birliyind(kind(n is( 7,2 d(f( asagı göst(ricidir v( bu göst(ricil(r Az(rbaycan

Respublikası üzr( daha da asagı s(viyy(d( olmusdur17.

N(hay(t, 1990-cı ill(rd(n baslayaraq Az(rbaycan da daxil olmaqla Sovetl(r

Birliyind(n ayrılan bütün ölk(l(rd( bazar iqtisadiyyatına keçid prossesi baslamıs v( bu

prosses (halinin orta hesabla 45%-nin yasadıgı k(nd yasayıs m(sk(nl(rini v( ümumi

m(sguluqdakı payı orta hesabla 30%, ÜDM-d(ki payı is( 25% olan aqrar sektoru da

(hat( etmisdir. Bu zaman mövcud qeyri-s(m(r(li aqrar sektorun s(m(r(li bazar

iqtisadiyyatı prinsipl(ri (sasında yenid(n qurulması dövl(t t(r(find(n aparılan islahatlar

qarsısında makroiqtisadi v( mikroiqtisadi s(viyy(l(rd( bir sıra m(s(l(l(rin h(ll edilm(sini

z(rur(t( çevirmisdir ki, bunlar da ümumi s(kild( 4 W-li c(dv(ld( verilmisdir.

C*dv*l 2 4: Aqrar sektorda aparılan islahatların h(d(fl(ri

_stiqam_tl_r _slahatdan _vv_l _slahatdan sonra

_stehsal

_stehsalın m_qs_di m_rk_zi

qaydada t_yin edilir

_stehsal q_rarları azad s_kild_

t_s_rrüfatlar t_r_find_n verilir

Qiym_tl_r M_rk_zl_sdirilmis qaydada

t_yin edilir

Liberallasdırılmısdır

Maliyy_ Daim dövl_t yardımları var v_

borclar tez-tez silinir

S_rt büdc_ m_hdudiyy_ti hakimdir

_stehsal faktorları, satıs,

emal

Dövl_t mü_ssis_l_rinin

inhisarındadır

a) Öz_ll_sdirilmisdir

b) _nhisarsızlasdırılmısdır

Resurslar üz_rind_

mülkiyy_t forması

Dövl_t, kollektiv Öz_ll_sdirilmisdir

T_s_rrüfatların strukturu a) _ri miqyaslı

b) Kollektiv t_skilatlanma

a) Kiçik miqyaslı

b) F_rdil_sdirilmis

Göründüyü kimi aqrar sektorda aparılan islahatlar bir sıra mühüm h(d(fl(ri özünd(

ehtiva edir. Lakin bu prossesin ugurla basa vurulması aparıcı qüvv( olan dövl(tin öz

üz(rin( düs(n v(zif(l(ri lazımınca yerin( yetirm(sind(n çox asılıdır. Bu baxımdan aqrar

islahatların yuxarıda göst(ril(n h(d(fl(rini n(z(r( alaraq keçid iqtisadiyyatı s(raitind(

dövl(tin aqrar siyas(tinin qarsısında duran baslıca v(zif(l(ri asagıdakı kimi qruplasdıra

bil(rik:

1. Aqrar bazarın liberallasdırılması: Aqrar sektorda istehsal olunan m(hsulların v(

istifad( edil(n resursların bölüsdürülm(sind( komanda iqtisadiyyatına xas olan dövl(t

17R_q_ml_r “Land Policies and Evolving Farm Structures in Transition Countries” ( Zvi Lerman, Csaba Csaki,

and Gershon Feder, World Bank, January, 2002) adlı çalısmadan götürülmüsdür;

14

inhisarını aradan qaldıraraq bu funksiyanın azad bazarlara ötürülm(sini n(z(rd(

tutur. _sas t(dbirl(ri d( qiym(tl(rin v( ticar(tin liberallasdırılması, k(nd t(s(rrüfatı

istehsalçı v( istehlakçılarına olan subsidiyaların m(hdudlasdırlımasıdır. Bu zaman

d(yis(n qiym(tl(r, g(lirl(r v( dig(r monetar k(miyy(tl(r istehsalçı v( istehlakçıların

bazar q(rarlarını mü(yy(nl(sdir(n (sas faktora çevrilm(kl( ölk(d( k(nd t(s(rrüfatı

istehsalı, istehlakı v( ticar(tinin h(cm v( strukturunun daima d(yism(sin( s(b(b

olur;

2. Aqrar sektorda yeni mülkiyy*t münasib*tl*rinin formalasdırılması: Buraya

dövl(t v( b(l(diyy( mülkiyy(tind( olan obyektl(rin mü(yy(nl(sdirilm(si, torpaq

islahatı v( onun n(tic(sind( dövl(t, b(l(diyy( v( xüsusi mülkiyy(tli torpaqların

ayrılması, meliorasiya v( su t(s(rrüfatı mü(ssis(l(ri üz(rind( mülkiyy(t

münasib(tl(rini d(yisdirm(kl( onlardan istifad(nin müt(r(qqi formalarının t(sbit

olunması, k(nd t(s(rrüfatı emal mü(ssis(l(rinin v( infrastruktur obyektl(rinin

dövl(tsizl(sdirilm(si v( öz(ll(sdirilm(si, sosial infrastruktur obyektl(rind( yeni

mülkiyy(t münasib(tl(rinin formalasdırılması, istehlak kooperasiyalarının islahatı kimi

m(s(l(l(rin yerin( yetirilm(si aiddir;

3. Aqrar t*s*rrüfatların restrukturizasiyası: Öz(ll(sdirm( v( torpaq islahatı kimi

t(dbirl(rl( aqrar t(s(rrüfatlarda mülkiyy(t münasib(tl(ri, t(skilatlanma, idar(çilik

formalarının v( istehsal üsulunun kökünd(n d(yisdirilm(sini v( bununla da

s(m(r(liliyin yüks(ldilm(sini n(z(rd( tutur. Bu zaman kolxoz v( sovxozların

bazasında v( dövriyy(y( c(lb olunmus yeni torpaqlar üz(rind( xüsusi mülkiyy(tli

fermer t(s(rrüfatları v( yardımçı t(s(rrüfatlar, birg( mülkiyy(t hüququna (saslanan

müst(r(k t(s(rrüfatlar, kooperativl(r, s(hmdar c(miyy(tl(ri v( dövl(t mülkiyy(tin(

(saslanan dövl(t k(nd t(s(rrüfatı mü(ssis(l(ri v( s(hmdar c(miyy(tl(rinin

yaradılması (sas m(s(l(l(rd(ndir;

4. Aqrar sektorda kommersiya infrastrukturunun yaradılması: Bazar

orientasiyalı, s(m(r(li isl(y(n k(nd t(s(rrüfatı iqtisadiyyatının ehtiyaclarını öd(y(n

öz(l v( dövl(t institutlarının v( ya xidm(tl(rinin yaradılmasından ibar(tdir. Buraya

aqrar bank, sıgorta v( dig(r kredit institutlarının, bazar informasiya sisteml(rinin,

t(chizat, bölüsdürm( v( satıs sisteml(rinin, bazar subyektl(ri arasında yaranan

münasib(tl(ri t(nziml(y(n hüquq infrastrukturunun yaradılması kimi m(s(l(l(r

daxildir;

5. Aqrar bölm*d* dövl*t t*minatı sisteminin yaradılması: Aqrar sektorda

sosialist dövl(tin( xas olan s(rt inzibati-amirlik idar(etm( sistemind(n bazar

prinsipl(rin( (saslanan v( bütün ölk(l(r( xas olan aqrar sektorun dövl(t t(minatı

sistemini özünd( birl(sdir(n iqtisadi idar(etm(nin yaradılmasını n(z(rd( tutur. Bu

zaman aqrar infrastruktur mü(ssis(l(rinin inkisafı, bir sıra vergi güz(stl(ri v( maliyy(

yardımlarının t(tbiq edilm(si, aqrar bazarın t(nziml(nm(si, k(nd (halisinin sosial

müdafi(si, aqrar bölm( müt(x(ssisl(rinin hazırlanması, sektorun elmi t(minatı kimi

m(s(l(l(r ön plana çıxır;

Bel(lik(, yuxarıda qeyd etdikl(rimizd(n göründüyü kimi ist(r stabil, ist(rs( d( keçid

iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin qarsısında mühüm v(zif(l(r dayanır. Bu

v(zif(l(rin lazımı s(viyy(d( yerin( yetirilm(si is( mövcud hökum(tin istifad( etdiyi aqrar

siyas(t mexanizml(ri v( onların düzgün seçilm(sind(n daha çox asılıdır.

15

II. Dövl*tin aqrar siyas*tinin h*yata keçirilm*si

mexanizml*ri v* onların t*kmill*sdirilm*si

istiqam*tl*ri

2.1 Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( olunan baslıca

mexanizml(r

Bazar iqtisadiyyatına keçid iqtisadiyyatın bütün sferalarında oldugu kimi aqrar

münasib(tl(rin t(nziml(nm(sind( d( yeni forma v( metodların isl(nib hazırlanmasını v(

h(yata keçirilm(sini z(ruri edir. Bu zaman azad bazarın (sas atributları olan istehsal

azadlıgı, qiym(t azadlıgı, xüsusi mülkiyy(t prioritet olmaqla mülkiyy(t formalarının

müxt(lifliyi, azad r(qab(t, müqavil(, (m(k növünü seçib isl(m(k, f(aliyy(td(n (ld(

olunan g(lirin x(rcl(nm(si, mülkiyy(t (ld( etm(k v( informasiya (ld( etm(k azadlıqları,

iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin minimumlasdırılması kimi prinsipl(rin gözl(nilm(si il(

yanası aqrar sektorda dövl(tin proteksionist f(aliyy(tinin h(yata keçirilm(si prinsipi d(

t(min edilm(lidir.

Bazar iqtisadiyyatında aqrar sektorun dövl(t s(viyy(sind( idar( olunması dövl(t

idar(etm( orqanlarının aqrar siyas(t ç(rçiv(sind( isl(yib hazırlayaraq h(yata keçirdiyi

müxt(lif üsul v( mexanizml(ril( reallasdırılır:

1. Normativ-hüquqi aqtların q*bul olunması;

2. Maliyy*-kredit mexanizml*ri;

3. Dövl*t investisiyaları v* dövl*t sifarisl*ri;

4. Dövl*t sahibkarlıgı;

5. Proqnozlasdırma, planlasdırma v* proqramlasdırma;

Ümumi s(kild( t(nziml(m( metodları adlandıra bil(c(yimiz bu üsul v( mexanizml(r

xarakter etibaril( birbasa v( dolayı metodlara bölünürl(r.

Birbasa metodlar dövl(tin inzibati-imperativ xarakterin( (saslanmaqla aqrar

münsib(tl(rin t(nziml(nm(sin( birbasa müdaxil(ni n(z(rd( tutur. M(s, aqrar sektorda

b(zi f(aliyy(tl(rin h(yata keçirilm(si üçün dövl(t t(r(find(n t(tbiq edil(n

lisenziyalasdırma mexanizmi kimi; daha çox üstünlük verilm(si m(qs(d(uygun olan

dolayı metodlar is( (sas(n pul-kredit v( büdc(-vergi mexanizml(rind(n istifad( ed(r(k

t(l(b, t(klif v( qiym(t s(viyy(sin( t(sir etm(kl( aqrar münasib(tl(rin lazımı istiqam(td(

t(nziml(nm(sini n(z(rd( tutur. M(s. fermerl(rin bir sıra vergil(rd(n azad edilm(si v( ya

güz(st (ld( etm(si kimi;

Normativ-hüquqi aqtların q*bul olunması

Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( edil(n (sas mexanizml(rd(n biri

mülkiyy(t v( sahibkarlıq münasib(tl(ri üzr( t(tbiq edil(n normativ-hüquqi aqtların

q(bul edilm(sidir. Bel( ki, t(s(rrüfatdaxili v( t(s(rrüfatxarici olmaqla iki böyük

münasib(tl(r blokunu özünd( birl(sdir(n aqrar münasib(l(r sisteminin t(nziml(nm(si

zamanı normativ-hüquqi aqtların q(bulundan genis istifad( edilir. Xüsusil( keçid

iqtisadiyyatı s(raitind( bu sah(d( q(bul olunmus normativ - hüquqi aqtlar h(yata

keçiril(n transformasiya prossesinin h(m vasit(si (t(nziml(m( al(ti), h(m d( bir növ

n(tic(si rolunda çıxıs edir. Bel( ki, q(bul edil(n h(r bir yeni normativ-hüquqi aqt v( ya

ona edilmis (lav( v( d(yisiklikl(r bir t(r(fd(n yeni iqtisadi münasib(l(rin formalasmasına

xidm(t edirs(, dig(r t(r(fd(n inkisaf ed(n yeni iqtisadi münasib(tl(r sistemi yeni

16

normativ aqtların q(bulunu v( ya onlarda mü(yy(n d(yisiklik edilm(sini z(ruri edir. Bu

zaman normativ-hüquqi aqtların t(nziml(m( obyekti kimi aqrar t(s(rrüfatlarda torpaq

üz(rind( mülkiyy(t v( ondan istifad( hüquqları, yaradılan (mlak üz(rind( ümumi v(

f(rdi mülkiyy(t hüquqlarının t(sbiti, (m(yin t(skili, (m(k intizamı, (m(yin öd(nilm(si v(

mühafiz(si sferasında yaranan münasib(tl(r, t(skilatı-idar(etm( il( baglı münasib(tl(r,

müqavil( münasib(tl(ri, büdc(-vergi münasib(tl(ri, mülkiyy(t hüququnun h(yata

keçirilm(si il( baglı dig(r s(xsl(rl( yaranan münasib(tl(r v( üçüncü s(xsl(rl( baglı delikt

münasib(tl(ri çıxıs edir18.

Ölk(mizd( d( aqrar münasib(tl(rin transformasiyası prossesind( normativ-hüquqi

aqtların q(bul olunması metodundan genis istifad( edilmisdir. Bu aqtların bir qismi

bütövlükd( iqtisadi münasib(tl(rin t(nziml(nm(sind(n ir(li g(l(n aqtlar oldugu halda,

bir qismi d( birbasa aqrar münasib(tl(rin t(nziml(nm(si v( aqrar islahatların h(yata

keçirilm(si m(qs(dil( q(bul olunmusdur ki, onlara misal olaraq asagıdakıları göst(rm(k

olar: “Aqrar islahatların *sasları haqqında”(18.02.1995), “Sovxoz v* kolxozların

islahatı haqqında”(18.02.1995), “Torpaq islahatı haqqında”(16.07.1996), “Dövl*t

torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi v* yerqurlusu haqqında”(22.12.1998),

“K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında”(18.06.2002),

“Meliorasiya v* irriqasiya haqqında”(05.06.1996), “Sovxozlarn, kolxozların v*

k*nd t*s*rrüfatı m*hsullarının istehsalı il* m*sgul olan dig*r hüquqi v* fiziki

s*xsl*rin(emal mü*ssis*l*rind*n basqa) vergi borclrının silinm*si haqqında”

(26.03.1999), “Torpaq bazarı haqqında”(07.051999), “Torpaq icar*si haqqında”

(11.12.1998), “Balıqçılıq haqqında”(27.03.1998), “Bitki karantini haqqında”

(23.04.1996), “Bitki mühafiz*si haqqında”(03.12.1996), “Damazlıq isi haqqında”

(26.05.1996), “K*nd t*s*rrüfatı m*hsulları istehsalçılarına müdd*tli vergi

güz*stl*rinin verilm*si haqqında”(27.11.2001), “Seleksiya nailiyy*tl*ri

haqqında”(15.11.1996), “Taxıl haqqında” (16.06.2000), “Tütün v* tütün

m*mulatı haqqında”(08.06.2001), “Toxumçuluq haqqında”(11.03.1997),

“Üzümçülük v* s*rabçılıq haqqında”(19.10.2001), “Torpaqların münbitliyi

haqqında”(30.12.1999), “Xüsusi mühafiz* olunan t*bi*t *razil*ri v* obyektl*ri

haqqında”(24.03.2000), “Su M*c*ll*si”(26.12.1997), “K*nd t*s*rrüfatı

m*hsullarının istehsalçılarına neft m*hsullarının güz*stli satısı bar*d*”

(26.03.1999, NK, 49 W-li q(rarı) v(.s

Maliyy*-kredit mexanizml*ri

Aqrar sektorda dövl(t t(minatının h(yata keçirilm(sind( (n t(sirli mexanizm kimi

maliyy*-kredit mexanizml(ri çıxıs edir. Ümumilikd( maliyy(-kredit mexanizml(ri

iqtisadiyyatda mühüm olan inflyasiya, issizlik, faiz d(r(c(l(ri, valyuta kursları, t(diyy(

balansı kimi makroiqtisadi göst(ricil(rin (lverisli s(viyy(d( saxlanmasını t(min etm(kl(

yanası onun kredit, vergi-gömrük v( qiym(t mexanizml(rind(n aqrar sektorun

t(nziml(nm(sind( genis istifad( edilir. Bu sah(d( dövl(t fermerl(r üçün ucuz kredit

resurslarının t(min edilm(si, onlara bir sıra vergi v( gömrük güz(stl(rinin t(tbiq

edilm(si, ixarcın subsidiyalasdırılması v( kreditl(sdirilm(si, yerli istehsalı qorumaq üçün

idxal vergil(ri v( kvotalarının mü(yy(nl(sdirilm(si, istehsal olunmus m(hsullara

minimum v( ya maksimum qiym(t h(dl(rinin qoyulması kimi t(dbirl(ri h(yata keçirir. Bu

18L.T. Axundzad_, A._. _s_dov, “Aqrar Hüququ”, Bakı, “Qanun”, 2003, s_hf_: 41-54;

17

zaman (sas m(s(l( fermerl(rin g(lirl(rini mü(yy(n s(viyy(d( qorumaga imkan ver(n

qiym(t siyas(tinin h(yata keçirilm(sidir ki, onun da asagıdakı formaları mövcuddur19:

a) Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support);

b) T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması(restricting supply);

c) H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si(target prices and deficiency payments);

d) _kili qiym(t mexanizmi(dual price system);

a) Qiym*t s*viyy*sinin qorunması (price support): Bu mexanizm k(nd

t(s(rrüfatı m(hsullarına dövl(t t(r(find(n t(yin edil(n minimum qiym(t s(viyy(sinin

qorunmasına xidm(t edir. Mexanizmi daha aydın görm(k üçün asagıdakı tabloya n(z(r

yetir(k:

Qrafik 21: Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support) mexanizmi

Qrafikd( P – m(hsulun qiym(ti, Q – m(hsulun istehsal miqdarı v( ya t(klifi, S –

t(klif (yrisi, D – t(l(b (yrisidir.

F(rz ed(k ki, dövl(t bugdanın h(r tonu üçün P2 s(viyy(sind( minimum qiym(t

t(yin etmisdir v( bu qiym(tl( bazarda Q2 miqdarında bugda reallasdırmaq mümkün

olur. _g(r qiym(t P1 s(viyy(sind( olarsa, o zaman t(l(b v( t(klif (yril(ri t(klifin Q1

s(viyy(sind( oldugu miqdarda k(sis(rl(r v( P1 tarazlıq qiym(ti olar. Lakin P1 qiym(t

s(viyy(sind( t(klif olunan m(hsulun hamısı satılsa da, bu qiym(t s(viyy(si dövl(tin t(yin

etdiyi minimum qiym(t s(viyy(sind(n asagıdır v( dövl(tin t(yin etdiyi qiym(t

s(viyy(sind( istehlakçılar yalnız Q2 miqdarında bugda alacaqlar v( bu da istehsal

olunmus m(hsulların hamısının satılmaması il( n(tic(l(nir v( t(klif artıqlıgı

yaranır(surplus). Fermerl(r is( m(cbur olurlar ki, (ll(rind( qalmıs artıq m(hsulu ucuz

qiym(t( satsınlar. Bu zaman dövl(t qiym(tl(rin t(yin olunan P2 s(viyy(sind(

saxlanılması v( istehsal olunan m(hsulların hamısının reallasması üçün yaranan t(klif

artıqlıgını (surplus) t(yin etdiyi qiym(td(n dövl(t ehtiyat fondu üçün satın alır v(

n(tic(d( t(l(b v( t(klif t(yin olunmus P2 qiym(t s(viyy(sind( tarazlıq (ld( edir.

b) T*klifi m*hdudlasdırmaqla qiym*t s*viyy*sinin qorunması (restricting

supply): Gördüyümüz kimi fermerl(rin (ks(r probleml(rinin basında öz m(hsullarının

19Daha _traflı bax: “Economics”, Fourth edition, Roger A. Arnold, California State University, San Marcos, South-

Western College Publishing, Ohio, 1998, s_hf_: 581-586;

18

ümumi t(klif h(cmin( n(zar(t ed( bilm(m(l(ri v( onu düzgün qiym(tl(ndir(

bilm(m(l(ridir. M(hz bel( olduqda (ks(r hallarda istehsal etdikl(ri m(hsulları ist(dikl(ri

qiym(t( reallasdıra bilmirl(r v( bu da onların g(lirl(rin( t(sir göst(rir. Bu baxımdan

dövl(tin t(tbiq etdiyi dig(r bir mexanizm k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının ümumi t(klifini

m(hdudlasdıraraq fermerl(r üçün t(yin etdiyi minimum qiym(t s(viyy(sini qoruyub

saxlamaqdır. Adı ç(kil(n mexanizmi (yani s(kild( t(svir etm(k m(qs(dil( asagıda

hazırladıgımız 2 W - li qrafik( diqq(t yetir(k:

Qrafik 2 2: T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması mexanizmi

(restricting supply)

Qiym(t siyas(tinin bu formasında dövl(t daha (vv(lkind( oldugu kimi qiym(tin

asagı düsm(sin( imkan ver(n t(klif artıqlıgını(surplus) satın almır, sad(c( (vv(lc(d(n

t(klifi m(hdudlasdıraraq onun yaranmasının qarsısını alır. N(tic(d( Q1 miqdarında

istehsal olunacaq m(hsul nisb(t(n az, Q2 miqdarında istehsal olunur, lakin dövl(tin

mü(yy(nl(sdirdiyi yüks(k P2 qiym(t s(viyy(sind( reallasdırılır. T(crüb(d( bu

m(hdudlasdırmanın üç forması t(tbiq edilmisdir: 1) _kil(n (razil(rin m(hdudlasdırılması;

2) Satıs kvotalarının t(yin edilm(si; 3) Torpaq banklarının yaradılması;

Mkil*n *razil*rin m*hdudlasdırılması(acreage allotment system) il( ümumi

m(hsul istehsalının asagı salınması zamanı dövl(t ayrı-ayrı fermerl(r üçün h(r il (kil(n

(razil(rinin n( q(d(r azaldılması il( baglı öhd(likl(r qoyur. N(tic(d( bazara t(klif olunan

m(hsulun h(cmi potensial s(viyy(d(n asagı olur ki, bu da qiym(tl(rin mü(yy(n

s(viyy(d( saxlanılmasına imkan verir.

Satıs kvotalarının t*yin edilm*si(marketing quota system) zamanı is( (kil(n

(razil(r m(hdudlasdırılmır, sad(c( fermerl(rin bazara çıxardıqları m(hsulların h(cmin(

mü(yy(n kvotalar t(tbiq edilir ki, bu da dolayı yolla fermerl(ri öz istehsallarını azaltmaga

m(cbur edir.

T(klifi m(hdudlasdırıcı dig(r bir addım is( dövl(t t(r(find(n torpaq

banklarının(soil bank) yaradılmasıdır. Bu sistemin birincid(n (sas f(rqi odur ki,

19

fermerl(r( birbasa pul öd(n(r(k onların torpaqlarının bir hiss(si (kind(n k(narlasdırılır.

Lakin h(r iki sistemd( d( fermerl(r (sas(n qeyri-m(hsuldar torpaqlarını (kind(n

ayırırlar.

c) H*d*f qiym*ti v* aradakı f*rqin öd*nilm*si (target prices and deficiency

payments): Qrafikd(n göründüyü kimi dövl(t m(hsullar üçün konkret h(d(f qiym(ti v(

ya qarant olunmus qiym(t(P2) mü(yy(nl(sdirir v( fermerl(r d( bu qiym(t( uygun

m(hsul t(klif(Q1) edirl(r. Lakin istehlakçılar bu qiym(tl( t(klif olunan m(hsulu satın

almırlar. Onlar yalnız P1 kimi asagı qim(t s(viyy(sind( t(klif olunan m(hsulun hamısını

satın alırlar. Bu is( fermerl(rin g(lirl(rini xeyli azaldır. O zaman dövl(t fermerl(r( t(klif

edir ki, m(hsullarını ist(nil(n qiym(t( reallasdırsınlar v( (g(r h(d(fl(n(n qim(td(n asagı

satarlarsa, aradakı f(rq dövl(t t(r(find(n subsidiya s(klind( onlara öd(n(c(kdir.

Bel(likl(, öd(n(n subsidiya miqdarı bel( hesablanıla bil(r:

Q1 x (P2 – P1)

Aydın olur ki, bu mexanizmd( istehlakçılar k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarını yüks(k

qiym(t( almaga m(cbur olmurlar, t(klif artıqlıgı yaranmır v( dövl(t d( onu ehtiyat

fonduna satın almır. Sad(c( öd(n(n subvensiya vergi öd(yicil(rinin yükünü artırır.

Qrafik 2 3: H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si mexanizmi

d) =kili qiym*t mexanizmi (dual price system): Bu mexanizmd( planlasdırma v(

azad bazar mexanizmi birg( f(aliyy(t göst(rir. _kili qiym(t mexanizmind( dövl(t

fermerl(r qarsısında, fermerl(r d( dövl(t qarsısında öhd(lik götürür. Öhd(liy( gör(

dövl(t fermerin istehsal etdiyi m(hsuldan (vv(lc(d(n mü(yy(nl(sdirilmis miqdar v(

qiym(td( t(darük edir. _g(r fermerin (lav( m(hsulu qalarsa, ona imkan verilir ki, qalan

hiss(ni azad bazarda mövcud s(rb(st qiym(tl(r s(viyy(sind( reallasdırsın. Bu sistemd(

dövl(t öz ehtiyat fondunu formalasdırır v( fermerl(r üçün sabit qiym(tli bazar qismind(

çıxıs edir.

Son ill(r qiym(tl( baglı h(yata keçiril(n bu mexanizml(rin bir q(d(r azaldıgı v( yeni

bir sistemin, Birbasa G*lir Öd*m*si20(direct income payment) sisteminin genis

yayıldıgı müsahid( olunur. Bu sistem( gör( artıq qiym(t d(st(kl(m(l(ri v( t(klifin

m(hdudlasdırılması kimi t(dbirl(r azaldılır v( konkret t(yin olunmus t(s(rrüfat

subyektl(rin( illik bird(f(lik maliyy( yardımı göst(rilir v( bu zaman yardımlar m(hsula

20Bax: Aziz Babacan, “Genel tarım politikaları çerçevesinde dogrudan gelir ödemeler sistemi”, TC Devlet

Planlama Teskilatı, Aralık, 1999, http://ekutup.dpt.gov.tr/babacana/gelirode.pdf ;

20

gör( deyil, istehsalçıya verilir v( qiym(tl(r bazar t(r(find(n s(rb(st mü(yy(nl(sir.

Sad(c( fermer (vv(lc(d(n dövl(t t(r(find(n n( q(d(r yardım alacagını bilir v( istehsalını

da el( istiqam(td( qurur ki, z(r(r ç(km(sin.

Aqrar sektorda maliyy(-kredit mexanizml(rinin isifad( olundugu dig(r mühüm bir

istiqam(t fermer t(s(rrüfatlarında istehsal x(rcl(rini dolayı yolla asagı salmaqdır. Bu

zaman dövl(t xüsusi ixtisaslasdırılmıs aqrar banklar vasit(sil( fermerl(r( güz(stli kredit

imkanları yaradır, gübr(, toxum kimi xammal subvensiyaları t(tbiq edir, istehsal

etdikl(ri m(hsulların sıgortalanmasını, anbarlasdırılmasını h(yata keçirir, onların

tanıdılması üçün marketinq-reklam sah(sind( yardımlarını göst(rir, elmi-texniki v(

informasiya d(st(yi t(min edir.

Maliyy(-kredit mexanizml(rinin dig(r mühüm bir növü vergi v( gömrük

vasit(l(ridir. Bel( ki, dövl(t aqrar sektorun c(zbediciliyini artırmaq m(qs(dil( b(z(n

vergi v* gömrük güz*stl*ri t(yin edir, yerli fermerl(rin qorunması m(qs(dil( (ks(r

k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının idxalına yüks(k idxal vergil*ri v( kvota, yüks(k

keyfiyy(t standartları kimi qeyri-tarif m*hdudiyy*tl*ri t(tbiq edir.

Bu gün Respublikamızda k(nd t(s(rrüfatı istehsalçıları istehsal etdikl(ri m(hsulları

birbasa v( topdansatıs ticar(t s(b(k(l(ri vasit(sil( azad bazarlarda, t(l(b v( t(klif

(sasında formalasan s*rb*st qiym*tl*rl( reallasdırırlar. B(zi m(hsulların istehsalı,

satısı v( qiym(t s(viyy(si il( baglı is( dövl(t xüsusi siyas(t h(yata keçirdiyind(n b(z(n

onların reallasdırılması f(rqli qaydalarla da h(yata keçirili( bil(r. M(s(l(n, “Taxıl

haqqında”(16.06.2000) AR Qanununun 8-ci madd(sin( gör( fövq(lad( hallarda

istehlakçıların taxıl m(hsullarına olan t(l(batını öd(m(k, dövl(t taxıl ehtiyatlarını

formalasdırmaq, beyn(lxalq öhd(likl(ri yerin( yetirm(k v( lazım g(ldikd(, daxili taxıl

bazarında k(skin qiym(t d(yism(l(rinin qarsısını almaq m(qs(dil( AR-d( Dövl*t Taxıl

Fondu f(aliyy(t göst(rir. _sas(n taxıl birjası vasit(sil( yerli istehsal, z(rur(t yarandıqda

is( idxal hesabına formalasan bu fonda taxıl t(darük etm(k m(qs(dil( dövl(t sifarisçi

orqanları h(r il t(minatlı minimum qiym(tl(rl( taxıl t(darükü bar(d( K_V-d( elan d(rc

etdirirl(r v( istehsalçılarla (malgönd(r(nl(rl() (vv(lc(d(n müqavil( baglayırlar. T(darük

zamanı taxıl birjasında faktiki qiym(tl(r yüks(k olduqda, t(darük edil(n taxılın

qiym(tinin t(minatlı minimum h(ddin( müvafiq (lav(l(r edilir. Bu zaman müqavil(

(sasında yerli istehsalçılardan t(darük edil(n taxılın d(y(rinin 30%-d(n az olmayan

hiss(sinin avans qaydasında (vv(lc(d(n öd(nilm(si d( n(z(rd( tutulmusdur.

Ölk(d( aqrar sektorun kredit resursları il( t(minatı Milli Bankdan bu xidm(ti

h(yata keçirm(k üçün xüsusi lisenziyaya malik kommersiya bankları v( dig(r kredit

t(skilatları t(r(find(n t(min edilir. Kreditl(r t(s(rrüfat subyektl(rinin f(aliyy(tl(ri il( baglı

hazırladıqları biznes-plan v( kreditin alınması üçün z(ruri t(minatı ifad( ed(n (mlakın

kredit t(skilatına t(qdim edilm(si il( (ld( edilir. Bir sözl( kredit t(skilatı il( t(s(rrüfat

subyekti arasında biri kreditl( baglı münasib(tl(ri t(nziml(y(n kredit, dig(ri is( girovla

baglı münasib(tl(ri t(nziml(y(n girov müqavil(si olmaqla iki ayrı müqavil( baglanır. Halhazırda

40-dan çox kommersiya bankı il( yanası sahibkarları kredit resursları t(min

etm(k m(qs(dil( _qtisadi _nkisaf Nazirliyinin n(zdind( Sahibkarlıga Köm(k Milli Fondu

f(aliyy(t göst(rir. _sas(n dövl(t büdc(sind(n maliyy(l(s(n Fond öz v(saitl(rini

müsabiq( yolu il( seçilmis 14 müv(kkil bank vasit(sil( sahibkarlıq subyektl(rin( paylayır.

Bu banklar h(min v(saitl(ri öz adlarından, öz risql(ri hesabına v( kiçik v( orta

sahibkarlıgın inkisafı il( baglı öncül istiqam(tl(r üzr( real, perespektivli v( investisiya

maragı doguran layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(sin( yön(ldirl(r. Fondun kreditl(ri asagıdakı

s(kild( differensiallasdırılmısdır:

_ 1000 $ ekvivalentin(d(k – mikrokreditl(r;

_ 1000 $ -10000 $ ekvivalentin(d(k – kiçik h(cmli kreditl(r;

_ 10000 $-30000 $ ekvivalentin(d(k – orta h(cmli kreditl(r;

21

_ 30000 $-100000 $ ekvivalentin(d(k – böyük h(cmli kreditl(r;

Kredit v(saitl(ri (n çoxu 5 il müdd(tin( verilir v( istifad( müdd(tl(rinin ilk 2/3

dövrün( güz(st müdd(ti mü(yy(n edilir ki, bu müdd(t (rzind( d( sahibkarlar ancaq faiz

borclarını öd(yirl(r. Faizin illik d(r(c(l(ri asagıdakı s(kild( t(yin edilmisdir:

_ K_V-in inkisafı layih(l(rinin mü(yy(nl(sdirilm(si üzr( kredit m(bl(ginin 0,5%-i

h(cmind(;

_ _stehsal v( emal yönümlü layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(si üzr( kredit m(bl(ginin 2%-i

h(cmind(;

_ Qeyri-istehsal sah(l(ri üzr( layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(si üz( kredit m(bl(ginin 4%-i

h(cmind(;

_ Mikrokreditl(r üzr( kredit m(bl(ginin 1,5%-i h(cmind(;

Müv(kkil banklar is( bu faiz d(r(c(l(rin( özl(rinin faiz d(r(c(l(rini (lav( edirl(r v(

bu yuxarıdakı kredit d(r(c(l(ri d( daxil olmaqla 7%-i (K_V üzr( 5%-i) asmamalıdır.

Bel(likl(, aqrar sahibkarlar illik maksimum 7%-lik d(r(c( il( Sahibkarlıga Köm(k Milli

Fondunun kredit resurslarından istifad( ed( bilirl(r.

K(nd t(s(rrfatında istifad( edil(n istehsal faktorlarından masın v* avadanlıqlar

bu sektorda m(hsuldarlıgın artırılmasında müst(sna (h(miyy(t( malikdir. Yük

avtomobill(ri, traktorlar, pambıq v( taxılyıgan masınlar, silos v( yemyıgan kombaynlar

kimi texniki vasit(l(ri (hat( ed(n bu m(hsullar onların istehsalı, satısı v( lizinqi il(

m(sgul olan bazar subyektl(ri il( baglanan müvafiq müqavil(l(r vasit(sil( t(min edilir.

Bu zaman lizinq firmaları mühüm (h(miyy(t k(sb edir. Çünki ölk(mizd( aqrar

istehsalçılar h(l( yüks(k kapitala malik olmadıgından onlar bu kifay(t q(d(r bahalı

texnikanı satın almaq imkanına malik olmurlar v( bunların (ks(ri mövsümü istifad(

edil(n texnika oldugundan çox vaxt onların icar(y( götürülm(si daha s(rf(li variant kimi

çıxıs edir. Dogurdan da statistikaya n(z(r saldıqda görürük ki, k(nd t(s(rrüfatı

mü(ssis(l(rinin (sas istehsal fondlarının strukturunda bina, tikili v( ötürücü qurguların

xüsusi ç(kisi 1995-ci ild(ki 44,8%-d(n 2003-cü ild( 81,9%-( yüks(ldiyi halda, masın v(

avadanlıqların payı 18,4%-d(n 10,2%-(, n(qliyyat vasit(l(rinin payı is( 6,4%-d(n

3,8%-( enmisdir. Bu m(qs(dl( 23 oktyabr 2004-cü il tarixli prezident s(r(ncamına

(sas(n yaradılmıs “Aqrolizinq” Açıq S(hmdar C(miyy(ti mühüm (h(miyy(t k(sb edir.

N(zar(t z(rfi 100% dövl(t( m(xsus olan bu c(miyy(t dövl(t büdc(sind(n ayrılan v(sait

hesabına k(nd t(s(rrüfatı texnikasının lizinq yolu il( hüquqi v( fiziki s(xsl(r( icar(y(

verilm(sini v( ya satılmasını t(min edir. C(miyy(tin f(aliyy(tini t(min etm(k m(qs(dil( 5

il( qaytarılmaq s(rtil( dövl(t büdc(si layih(l(rind( 2005-ci ild( 100 mlrd. manat v(

2006-cı ild( 150 mlrd. manat v(saitin ayrılması n(z(rd( tutulmus, lizinq müqavil(sinin

obyekti olan qanunvericilikl( mü(yy(nl(sdirilmis t(snifat üzr( (sas v(sait( aid dasınar

(syaların is( idxal gömrük rüsumundan v( idxal zamanı _DV-d(n azad olunması h(yata

keçirilmisdir.

Yuxarıda göst(rdiyimiz kimi k(nd t(s(rrüfatında istehsal yüks(k risqlilik s(raitind(

davam etdiyind(n aqrar t(s(rrüfatlar sıgorta kompaniyalarının xidm(tl(rind(n d( teztez

istifad( edirl(r. 2004-cü ilin m(lumatına gör( ölk(mizd( 22-i milli, 7-i müst(r(k

olmaqla 29 sıgorta kompaniyası f(aliyy(t göst(rir ki, bunların da aqrar sektordakı

f(aliyy(ti çox z(ifdir. Bu sektorda sıgorta f(aliyy(tinin gücl(ndirilm(si m(qs(dil( 18 iyun

2002-ci ild(n “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında” AR

Qanunu f(aliyy(t göst(rir. Aqrar istehsalçılar öz (mlaklarının sıgortalanmasının sıgorta

kompaniyaları il( bagladıqları könüllü müqavil(l(r vasit(sil( h(yata keçirirl(r. Bu zaman

sıgortalı t(r(find(n sıgorta kompaniyasına(sıgortaçı) öd(nil(c(k sıgorta haqqı sıgortaçı

t(r(find(n t(yin edil(n sıgorta tarifl(ri (sasında hesablanır, sıgorta hadis(si(t(bii f(lak(t

v( ya dig(r hallarda) bas verdikd( sıgortaçı t(r(find(n sıgortalıya öd(nil(c(k v(saitin

maksimum h(ddini göst(r(n sıgorta m(bl(gi is( bel( hesablanır:

22

_ Bitkil(r üzr( onların m(hsulunun d(y(rinin azı 70%-i m(bl(gind(;

_ K/t heyvanları, ev qusları, dovsanlar, x(zd(rili v(hsi heyvanlar, arı ail(l(ri üzr(

hüquqi s(xsl(rd(-onların balans d(y(rinin, fiziki s(xsl(rd( is( bazar qiym(tinin azı

80%-i m(bl(gind(;

_ K\t t(yinatlı bina, tikili, qurgu, avadanlıq, masın, n(qliyyat vasit(si v( dig(r (mlak

üzr( bazar qiym(tinin tam m(bl(gind(;

Qanunda k(nd t(s(rrüfatı istehsalçılarına sıgorta haqqlarının öd(nilm(si sah(sind(

dövl(t yardımlarının öd(nilm(si qaydaları da öz (ksini tapmısdır.

Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar t(s(rrüfatların büdc( il( münasib(tl(ri d(

yenid(n qurulmaqdadır. Bel( ki, t(s(rrüfatlar öz f(aliyy(tl(rind( qanunla t(yin edilmis

bütün vergi v( gömrük rüsumlarını öd(m(y( borcludurlar v( müvafiq dövl(t orqanları da

bu öd(nisin h(yata keçirilm(sin( n(zar(t edirl(r. Göst(ril(n münasib(tl(r (vv(ll(r ayrıayrı

vergi v( gömrük qanunları il( t(nziml(ns( d( hal-hazırda 25 iyul 1997-ci ild(n

qüvv(d( olan “Gömrük M*c*ll*si”, 1 yanvar 2001-ci ild(n qüvv(y( min(n “Vergil*r

M*c*ll*si” v( müvafiq il üçün h(r il q(bul edil(n “Dövl*t büdc*si haqqında”

qanunlarla t(nziml(nir. “Gömrük M*c*ll*si” gömrük rejiml(ri, gömrük öd(nisl(ri,

gömrük r(smil(sdirilm(si, gömrük n(zar(ti, valyuta n(zar(ti, gömrük güz(stl(ri kimi bir

sıra m(s(l(l(ri t(nziml(yir v( hal hazırda h(r bir t(s(rrüfat subyekti 0-15% arası

gömrük rüsumlarını öd(y(r(k idxal-ixrac (m(liyyatlarını h(yata keçir( bil(r v( bu zaman

ixrac olunan yerli m(hsullar tamamil( gömrük rüsumundan azad edilmisdir. 2001-ci

ild(n qüvv(d( olan “Vergi M*c*ll*si” is( ölk(d( büdc(-vergi münasib(tl(ri il( baglı

qanunvericiliyin inkisafında növb(ti bir m(rh(l( sayıla bil(r. Vergi öd(yicil(ri il( dövl(t

vergi orqanları arasındakı münasib(tl(rin kompleks s(kild( t(nziml(nm(sini h(yata

keçir(n bu m(c(ll( vergitutmanın formaları, vergi n(zar(ti v( onun formaları, vergil(rin

konkret növl(ri v( onların tutulma qaydaları, vergi öd(yicil(ri, vergi orqanlarının hüquq

v( v(zif(l(ri, s(lahiyy(t v( m(suliyy(tl(ri konkret s(kild( öz (ksini tapmısdır. Hal-hazırda

Dövl(t, Muxtar Respublika v( Yerli(b(l(diyy() vergil(rd(n ibar(t olan vergi sistemimizd(

vergil(r bilavasit( m(nb(d(n v( b(yannam( üzr( olmaqla iki formada tutulur. Dövl(t

vergil(rin( fiziki s(xsl(rin g(lir, hüquqi s(xsl(rin m(nf((t, (lav( d(y(r, aksiz, hüquqi

s(xsl(rin (mlak, hüquqi s(xsl(rin torpaq, tranzit yol, m(d(n, sad(l(sdirilmis sistem üzr(

vergil(r, Muxtar Respublika vergil(rin( yol vergisi istisna olmaqla bütün Dövl(t vergil(ri,

Yerli vergil(r( is( fiziki s(xsl(rin torpaq, fizki s(xsl(rin (mlak, yerli (h(miyy(tli tikinti

materialları üzr( m(d(n, b(l(diyy( mülkiyy(tind( olan mü(ssis( v( t(skilatların (mlak

vergil(ri aiddir. M(c(ll(d( dövl(t vergil(rinin (n yüks(k h(ddl(ri t(yin edilmis, lakin h(r il

Dövl(t Büdc(si Haqqında qanun q(bul edil(rk(n onların d(r(c(l(rin( yenid(n baxıla

bil(r. Bu prinsip Muxtar Respublika v( Yerli vergil(r( d( aid edilir v( h(min subyektl(r

d( h(r il bu d(r(c(l(ri yenid(n mü(yy(n ed( bil(rl(r. Aqrar sektorda hüquqi baxımdan

sahibkarlıq f(aliyy(ti hüquqi s(xs yaratmaqla v( fiziki s(xs statusunda h(yata keçiril(

bildiyind(n dey( bil(rik ki, adı ç(kil(n vergil(rin hamısı aqrar sektor t(s(rrüfatlarında

t(tbiq edil( bil(r. Hal-hazırda (g(r aqrar t(s(rrüfatçılıq hüquqi s(xs statusunda h(yata

keçirilirs(, mü(ssis( öz balans m(nf((tind(n 24% h(ddind( m(nf((t vergisi((g(r

mü(ssis( b(l(diyy( mülkiyy(tind(dirs(, onda h(min vergi b(l(diyy( büdc(sin(

köçürülür), (mlakının orta illik d(y(rinin 1%-i h(ddind( (mlak vergisi, satısını h(yata

keçirdiyi aksizli m(hsullar üzr( onların satıs qiym(tin( müxt(lif tarifl(rl( daxil edil(n

aksiz vergisi, (lav( d(y(r vergisin( düs(n iqtisadi (m(liyyatlarının d(y(rinin 18%-i

h(ddind( _DV-i, yerin t(kind(n çıxardıqları faydalı qazıntıların növünd(n asılı olaraq

onların topdansatıs qiym(tin( daxil edilmis 3-26% h(ddind( m(d(n vergisi, sahib

olduqları k(nd t(s(rrüfatı torpaqları üzr( 1 s(rti bal üçün s(rti maliyy( vahidinin 5%-i

h(ddind(, h(y(tyanı sah( torpaqları üçüns( h(r kvadrat metr( regionlardan asılı olaraq

s(rti maliyy( vahidinin 1,0-5,5%-i h(ddind( torpaq vergisi, mülkiyy(tl(rind( olan minik

23

avtomobill(ri üzr( müh(rrikin h(r kub santimetrin( gör( s(rti maliyy( vahidinin 1%-i,

avtobuslar v( dig(r n(qliyyat vasit(l(ri üzr( 2%-i h(ddind( illik yol vergisi, müqavil( il(

çalısdırdıqları isçil(rin( verdikl(ri (m(k haqqından öd(m( m(nb(yind( 14-35% arası

tutulan fiziki s(xsl(rin g(lir vergisi, qanunla mü(yy(n edil(n yolla sad(l(sdirilmis sistem

üzr( vergiy( c(lb edilibl(rs( Bakı s(h(ri üzr( ümumi dövriy(sinin 4%-i, dig(r regionlarda

is( 2%-i h(ddind( sad(l(sdirilmis sistem üzr( vergil(ri öd(yirl(r. Fiziki s(xs statusunda

aqrar sahibkarlıqla m(sgul olanlar is( m(nf((t vergisind(n basqa qalan bütün dig(r

vergil(rin öd(yicisi kimi çıxıs ed( bil(rl(r. M(c(ll(d( h(m d( vergi orqanlarının t(s(rrüfat

subyektl(rinin büdc(y( öd(m(li olduqları v(saitl(rinin qanuna uygun toplanılması

m(qs(dil( iki formada vergi n(zar(tini h(yata keçirm(l(ri n(z(rd( tutulmusdur. Kameral

yoxlama adlanan birinci formada vergi orqanları yerl(r( getm(d(n mük(ll(f t(r(find(n

t(qdim edil(n vergi hesabatları v( dig(r s(n(dl(r üz(rind( h(yata keçirildiyi halda, ikinci

forma adlanan s(yyar yoxlamada is( vergi orqanları yerl(r( ged(r(k birbasa vergi

obyektl(ri üz(rind( n(zar(ti h(yata keçirirl(r.

Ölk( aqrar sektorunda islahatlar basa çatdıqdan sonra sektora yön(l(n iqtisadi

siyas(t mexanizml(rind( d( mü(yy(n t(kmill(sdirm(l(r h(yata keçirilm(y( baslanmısdır.

Buraya aqrar sektor istehsalçılarına dövl(t t(r(find(n güz*stli yanacaq m(hsullarının

satılması, onların borclarının silinm*si v( vergi güz*stl*ri kimi bir sıra t(dbirl(r

aiddir. Hal-hazırda aqrar istehsalçılar 1 yanvar 2009-cu il(d(k torpaq vergisi istisna

olmaqla qalan bütün vergil(rd(n azad edilmisdir.

Dövl*t investisiyaları v* dövl*t sifarisl*ri

M(lum oldugu kimi bazar iqtisadiyyatı s(raitind( bir sıra (mt(( v( xidm(tl(r

istehsalını h(yata keçirm(k ya öz(l bölm(nin imkanları xaricind(dir, ya onları lazımı

s(viyy(d( h(yata keçir( bilmirl(r, ya da ümumiyy(tl( bu isd( maraqlı deyill(r. _ctimai

(mt(( v( xidm(tl(r dediyimiz bu nem(tl(r (sas(n infrastruktur sah(l(rini (hat( edir ki,

onların da yaradılması birbasa dövl(t investisiyaları v( dövl(t sifarisl(ri vasit(sil( h(yata

keçirilir. Dövl(t sifarisl(ri dövl(tin investisiya f(aliyy(tinin (sas mexanizml(rind(n biri

kimi çıxıs edir. Çünki bu investisiyalar h(yata keçiril(rk(n lazım olan bir sıra (mt(( v(

xidm(tl(r dövl(t kontrakt sistemi ç(rçiv(sind( dövl(t v( ya öz(l bölm( mü(ssis(l(ri il(

baglanmıs müqavil(l(r vasit(sil( t(min edilir. Bu zaman (n genis yayılmıs

mexanizml(rd(n biri d( tenderl(rin keçirilm(sidir.

Bu baxımdan aqrar sah(d( dövl(t investisiyaları suvarma sisteml(rinin inkisafı,

meliorasiya-irriqasiya isl(rinin, enerji t(minatının yaxsılasdırılması, t*bii f*lak*tl*rin

qarsısının alınmasına v( ya onun n(tic(l(rinin aradan qaldırılmasına yön(l(n t(dbirl(rin,

karantin xidm*tinin, ölk(d( mövcud qida standartlarının t(yin edilm(si v( onların

inkisaf etdirilm(si il( baglı t(dbirl(rin, aqrar elmin inkisafı, bu sah(d( elmi

arasdırmaların aparılması isl(rinin, fermerl(rin maarifl(nm(si üçün informasiya

sisteml*rinin genisl(ndirilm(si kimi bir sıra ictimai xarakterli t(dbirl(rin h(yata

keçirilm(si istiqam(tl(rin( yön(ldilir.

Ölk(mizd( aqrar sektora istiqam(tl(nmis dövl(t investisiyaları v( dövl(t sifarisl(ri

çox simvolik r(q(ml(rl( ifad( olunsa da, qeyd ed( bil(rik ki, bu (sas(n aqrar

infrastrukturun yaxsılasdırılması istiqam(tind( s(rf olunur. Hal-hazırda dövl(t

investisiyaları v( satınalmaları h(yata keçiril(rk(n t(skil olunan tenderl(r “Dövl*t

satınalmaları haqqında”(27.12.2001) AR Qanununa müvafiq olaraq aparılır. Bu

zaman investisiya layih(l(rinin h(yata keçirilm(si v( ya k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının

24

dövl(t t(r(find(n satın alınması m(qs(dil( t(skil olunan tenderl(rin s(rtl(rind( yerli

istehsalçılara güz(stl(rl( baglı madd(l(rin olması da mümkündür.21

Dövl*t sahibkarlıgı

Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(si prossesind( dövl(t

sahibkarlıgı mexanizminin d( mühüm rolu vardır. Dövl(t mülkiyy(tli mü(ssis(l(rin

h(yata keçirdikl(ri dövl(t sahibkarlıgı (sas(n aqrar sektora yön(lmis yardım siyas(tini

icra etm(kd( instutsional vahidl(r kimi çıxıs edirl(r. Bunların t(rkibin( müxt(lif

istiqam(tli infrastruktur xidm(tl(rini h(yata keçir(n mü(ssis(l(rl( yanası, mövcud dövl(t

siyas(tin( uygun yaradılmıs, aqrar sektoru kreditl(, xammal v( yanacaqla t(min ed(n,

onlara anbarlasdırma xidm(ti göst(r(n, k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarını t(yin edilmis

qiym(tl(rl( t(darük edib, sonradan müxt(lif bazarlarda reallasdıran dövl(t t(darük

mü(ssis(l(ri kimi qurumlar daxildir.

Hal-hazırda ölk(mizin aqrar sektorunda aparılan islahatlar v( dövl(tin öz maliyy(

resurslarının mühüm hiss(sini itirm(si n(tic(sind( dövl(t sahibkarlıgı (vv(lki dövrl(rd(n

f(rqli olaraq xeyli z(ifl(misdir.

Proqnozlasdırma, planlasdırma v* proqramlasdırma

Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar sah( d( daxil olmaqla perespektiv( yön(lmis

iqtisadi idar(etm( komanda iqtisadiyyatında oldugu kimi direktiv planlasdırmaya deyil,

strateji-indiqativ plan, proqnoz v* proqramlara (saslanır. M(hz bu mexanizml(rd(n

istifad( edilm(si dövl(t( imkan verir ki, bazar iqtisadiyyatının mür(kk(b, d(yisk(n v(

b(zi hallarda qeyri-mü(yy(n xarakterini n(z(r( alaraq aqrar sektorda iqtisadi prossesl(ri

öz n(zar(ti altında saxlaya bilsin v( onların g(l(c(kd(ki inkisafını yönl(ndirsin.

Proqnozlasdırma il( baslayıb müxt(lif istiqam(tli proqramların h(yata keçirilm(si il( basa

çatan bu fasil(siz prosses t(xmin(n bel( bas verir:

1. _vv(lc( aqrar sektorda bas ver(n sosial-iqtisadi prossesl(rin inkisaf meylini

mü(yy(nl(sdir(n kompleks v( ayrı-ayrı istiqam(tli proqnozlar isl(nib hazırlanır. Bu

proqnozlar cari (1 illik), orta (1-5 illik) v( uzunmüdd(tli (5 ild(n çox) dövrü (hat(

etm(kl( axtarıs (mövcud obyektin g(l(c(kd(ki v(ziyy(ti haqqında m(lumat ver(n) v(

normativ (görül(c(k t(dbirl(r n(tic(sind( obyektin g(l(c(kd( nec( d(yis(c(yi

haqqında m(lumat ver(n) xarakterli ola bil(r;

2. _kinci m(rh(l(d( proqnoz m(lumatları qiym(tl(ndirilir, sektorda mövcud v( bas ver(

bil(c(k probleml(ri aradan qaldırmaq v( onun g(l(c(k inkisafına yön verm(k üçün

ASK-nın inkisaf m(qs(dl(rini v( bu m(qs(dl(r( nail olmaq yolunda z(ruri olan

vasit(l(ri özünd( birl(sdir(n kompleks plan s(n(dl(ri isl(nib hazırlanır. Bu s(n(dl(rd(

planlasdırılan dövr üçün inkisaf h(d(fl(ri t(yin edilir v( onlara nail olmaq üçün

qarsıdakı dövr( aqrar siyas(tin (sas istiqam(tl(ri, prinsip v( metodları t(sbit edilir,

h(mçinin m(qs(dli proqramlar üçün z(ruri h(d(fl(r ortaya qoyulur;

3. Sonuncu m(rh(l(d( is( planlasdırma n(tic(sind( t(sbit edil(n (n mühüm probleml(ri

h(ll etm(k v( h(d(fl(r( nail olmaq m(qs(dil( mövcud hökum(t t(r(find(n konkret

istiqam(tl(r( yön(ldilmis, konkret dövr( v( maliyy(l(sm( m(nb(l(rin( sahib

proqramlar isl(nib hazırlanaraq h(yata keçirilir. M(s, Aqrar sektorda enerji

t(minatının yaxsılasdırılması haqqında, Torpaqların münbitliyinin artırılması haqqında

v.s;

21“Dövl_t satınalmaları haqqında” AR Qanunu, 27.12.2001,madd_: 2;

25

Ölk(d( aqrar islahatların h(yata keçirilm(si v( aqrar sektorun inkisaf etdirilm(si

m(qs(dil( bir sıra proqramlar q(bul edil(r(k h(yata keçirilmisdir. 9 noyabr 1999-cu ild(

bir növ aqrar sah(d( aparılan islahatlara yekun vurma xarakteri dasıyan “1999-2000-

ci ill*rd* AR-d* aqrar islahatların d*rinl*sdirilm*si v* k*nd t*s*rrüfatında

sahibkarlıgın inkisafına köm*k göst*rilm*sin* dair Dövl*t Proqramı

haqqında” 203 W-li Prezident f(rmanı verilmisdir. Proqramda aqrar islahatın

d(rinl(sdirilm(sin( dövl(t himay(si asagıdakı (sas istiqam(tl(rd( n(z(rd( tutulmusdu:

_ Aqrar sah*d* *mlakın öz*ll*sdirilm*sinin basa çatdırılması: Burada sovxoz

v( kolxoz (mlakının, aqrar sah(nin emal v( müvafiq xidm(t sah(l(rinin

öz(ll(sdirilm(sinin v( k(nd sosial infrastruktur obyektl(rinin mülkiyy(t formasının

mü(yy(nl(sdrilm(sinin basa çatdırılması n(z(rd( tutulur;

_ Torpaq islahatının basa çatdırılması: Torpaq paylarının, bununla baglı mülkiyy(t

hüquqlarını t(sdiq ed(n s(n(dl(rin paylanması, habel( h(y(tyanı sah(l(r üz(rind(

mülkiyy(ti t(sdiq ed(n s(n(dl(rin verilm(sinin basa çatdırılması v( torpaq bazarı

institutlarının yaradılma isin( köm(k edilm(si kimi t(dbirl(ri (hat( edir;

_ Meliorasiya v* su t*s*rrüfatı sah*sind* islahatların sür*tl*ndirilm*si:

Torpaqların meliorativ v(ziyy(tin( v( sudan istifad(y( dövl(t n(zar(tinin t(min

edilm(si, t(s(rrüfatdaxili meliorasiya v( irriqasiya sisteml(ri üz(rind( mülkiyy(t

hüquqlarının mü(yy(n edilm(si, sudan t(s(rrüfat m(qs(dl(ri üçün istifad( ed(nl(rin

hüquq v( m(nafel(rinin qorunması m(qs(dil( ölk(d( Sudan _stifad(ed(nl(r

Assosiasiyasının yaradılmasına metodiki köm(klik göst(rilm(si t(dbirl(rinin h(yata

keçirilm(sini n(z(rd( tutur;

_ Aqrar sah*d* sahibkarlıgın inkisafına dövl*t yardımı: Kredit, sıgorta,

texnologiyalar, t(chizat-satıs s(b(k(l(ri, idxal-ixarc kimi bir sıra sah(l(rd( aqrar

sahibkarlarlıgın inkisafına xidm(t ed(n genis t(dbirl(r kompleksini (hat( edir;

_ Aqrar sah*d* idar*etm* sisteminin islahatı: ASK-nın bütün h(lq(l(rind( dövl(t

idar(etm( orqanlarının funksiyalarının bazar iqtisadiyyatı prinsipl(rin(

uygunlasdırılması v( onların yenid(n t(skil edilm(sini n(z(rd( tutur;

_ K*ndin sosial inkisafı: K(nd t(s(rrüfatı (mt(( istehslçılarının sosial müdafi(sinin

gücl(ndirilm(si v( k(ndl(rd( sosial infrastrukturun inkisaf etdirilm(si t(dbirl(rinin

h(yata keçirilm(sind(n ibar(tdir;

_ Aqrar sah*nin elmi, normativ-hüquqi t*minatı v* kadr hazırlıgı: Göst(ril(n

istiqam(tl(rd( h(yata keçirilm(si n(z(rd( tutulan ümumi xarakterli t(dbirl(rl( yanası

aqrar sah(d( elmi t(dqiqat isl(rini inkisaf etdirm(k v( xarici ölk(l(rl( (m(kdaslıgı

genisl(ndirm(k m(qs(di il( ölk(d( K(nd T(s(rrüfatı Elmi M(rk(zinin v( onun

regional strukturlarının yaradılması bar(d( t(klifl(rin hazırlanması kimi konkret

t(dbiri d( özünd( birl(sdirir;

_ Aqrar sah*nin informasiya t*minatı: Fermerl(ri elmi informasiya v( metodiki

m(sl(h(tl(rl( t(min etm(k m(qs(dil( informasiya sisteminin bütün sah(l(ri üzr(

kompleks t(dbirl(rd(n ibar(tdir;

17 oktyabr 2002-ci ild( is( NK-nin 219 saylı s(r(ncamı il( aqrar sektorun inkisaf

etdirilm(si, (sas istehsal vasit(si olan torpaqların münbitliyinin artırılması, r(qab(t

qabiliyy(tli m(hsul istehsalının t(min edilm(si v( istehsalçıların ixrac f(aliyy(tinin

stimullasdırılması, emal v( yeyinti s(nayesinin xammala v( (halinin is( (rzaq

m(hsullarına olan t(l(batının yerli m(nb(l(r hesabına öd(nilm(sini t(min etm(k

m(qs(di il( “AR-d* 2002-2006-cı ill*rd* aqrar bölm*nin inkisafına dair”

Proqram q(bul edilmisdir. Proqram aqrar sahibkarlıqda daxili t(l(batın öd(nilm(sind(

müsb(t meyll(rin (m(l( g(lm(sini göst(rs( d(, ölk(nin ixrac potensialında ciddi

gerilikl(rin, m(hsul istehsalının h(cmi v( m(hsuldarlıgın mövcud imkanlardan istifad( v(

s(m(r(lilik baxımından asagı s(viyy(d( olmasını da qeyd etmisdir ki, bu da öz

26

növb(sind( t(s(rrüfatların iqtisadi inkisafını v( genisl(nm(sini l(ngidir. Proqrama gör(

bitkiçilik sah(sind( m(hsul h(cminin v( m(hsuldarlıgın asagı s(viyy(d( olmasına (sas

s(b(b yüks(k m(hsuldar toxum növl(rinin kifay(t q(d(r olmaması, bitki mühafiz(

vasit(l(rinin, kimy(vi madd(l(rin çatısmaması, t(s(rrüfatdaxili suvarma s(b(k(l(rinin

b(rbad v(ziyy(t( düsm(si, suyun çatısmaması, torpaqların sorlasması, münbitliyinin

asagı düsm(si v( erroziyaya ugraması, emal s(nayesinin iqtisadi c(h(td(n z(ifliyi,

m(hsulun t(darükü, saxlama, qablasdırma, dasıma, marketinq sisteml(rinin yeni

t(s(rrüfatçilıq s(raitin( uygun qurulmaması oldugu halda, heyvandarlıqda yem bazasının

z(ifliyi, o cüml(d(n yay v( qıs otlaqlarının sorlasması, erroziyaya ugraması, t(bii ot

ehtiyatlarının azalması, x(st(likl(rin artması, d(rman preparatlarının çatısmaması,

baytarlıq xidm(ti s(b(k(sinin, damazlıq v( seleksiya isl(rinin asagı s(viyy(d( olmasıdır.

Bu baxımdan Proqram asagıdakı istiqm(tl(rd( komleks t(dbirl(rin h(yata keçirilm(sini

n(z(rd( tutmusdur:

_ Aqrar bölm(d( z(ruri strukturların yaradılmasının d(st(kl(nm(si;

_ Torpaq v( su ehtiyatlarından s(m(r(li istifad(nin t(mini;

_ K(nd t(s(rüfatında suvarma v( meliorasiya t(minatının b(rpası;

_ Aqrar bölm(nin maddi-texniki bazasının möhk(ml(ndirilm(si;

_ Aqrar bölm(nin xammal istehsalı v( emalı sah(l(rinin (laq(li inkisafı;

_ R(qab(t qabiliyy(tli m(hsul istehsalının artırılmasının stimullasdırılması;

_ Aqrar bölm(nin maliyy( v(ziyy(tinin yaxsılasdırılması;

_ _traf mühitin b(rpası v( qorunması;

_ Aqrar bölm(nin hüquqi normativ bazasının t(kmill(sdirilm(si;

_ Aqrar bölm(nin elmi-metodiki t(minatının v( kadr hazırlıgı sisteminin

t(kmill(sdirilm(si;

2.4 Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(ri

Ölk(mizd( aqrar islahatların artıq bir neç( ildir ki, basa çatdıgı r(smi s(kild( b(yan

edilmisdir. 5 v( 6 W-li c(dv(ll(rin m(lumatlarından da görürük ki, 2004-cü il 1 yanvar

tarixin( torpaq payı alacaq s(xsl(rin artıq 97%-( q(d(ri öz paylarına sahib olmus, 1970

sovxoz v( kolxozun 41-i qanuna uygun olaraq dövl(t mülkiyy(tind( saxlanılmıs, 1929-u

is( islahata m(ruz qalaraq (mlakı mülkiyy(t növl(ri üzr( bölüsdürülmüsdür.

C*dv*l 2 5: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( torpaq islahatının gedisi

22

_ Göst_ricil_r Miqdarı v_ ölçü vahidi %-l_ ifad_si