Ayupova M. Yu

Birinchi chorak 
korreksion vazifalari barcha mashg’ulotlarda sodda vaziyatli nutq
malakalaridan foydalanishga o’rgatishdan iborat.
Lug’at bilan
ishlash asosiy o’rinni egallaydi: lug’atni kengaytirib borish, so’zlarni 
mazmunini aniqlashtirish, passiv lug’at boyligini faollashtirish. Logopedning o’zini nutqiga alohida
talab qo’yiladi: savollar aniq bo’lishi, nutq har xil variantda qisqa, aniq jumlalardan tashkil topishi, 
ertak so’zlash ko’rgazmali bo’lishi, shoshilmagan suratda bo’lishi talab qilinadi. 
Ikkinchi chorakdagi korreksion vazifalar mustaqil nutqdan foydalanish ko’nikmalarini
mustahkamlash, asta-sekin mustaqil nutqning sodda ko’rinishlarini egallashi, logopedning savoli
yordamida va savolsiz ham hikoya to‘zishga o’rgatishdan iborat. Jumla tuzish ustida ishlash muhim 
o’rin egallaydi: oddiy, keng tarqalgan jumlalar tuzish, ularni grammatik joylashtirish, murakkab gap 
tuzish, mazmunini so’zlab berishga o’tish. Dasturdagi materialni o’rganishdagi ketma-ketlik 
o’zgaradi. Agar birinchi chorakda bolalar hamma mashg’ulotlarda bir predmet bilan tanishgan 
bo’lsalar, ikkinchi chorakda esa predmetlar takrorlanmaydi, mavzu va topshiriqdagi umumiylik
belgisi bo’yicha yaqin ob’ektlar tanlangan bo’ladi. 
Uchinchi chorakdagi korreksion vazifalar oldin o’zlashtirilgan nutq shakllaridan 
foydalanish ko’nikmalarini mustahkamlash va mustaqil matn bo’yicha nutqiy so’zlashni
egallashdan iborat. So’z tuzishga anchagina o’rin beriladi: so’z ko’rgazmali vositalarga qarab, 
logopedning savollari bo’yicha va mustaqil tuzilishi mumkin. Uchinchi chorakda dasturni oldingi
bosqichlarga xos bo’lgan asta-sekinlik bilan o’rganish zarurati yo’qolib boradi va mashg’ulotlar 
ommaviy bolalar bog’chalaridagi darajasiga yaqinlashib boradi. 
To’rtinchi chorakdagi korreksion vazifalar turli murakkablikdagi mustaqil nutqdan 
foydalanish ko’nikmalarini mustahkamlashga yo’naltirilgan. Ijodiy so’zlash ustida ish olib borish
katta o’rin egallaydi. Shuning bilan bir qatorda oldingi bosqichlarda boshlangan lug’at jamg’arish
davom etadi. Jumlalar tuzish takomillashtirilib boriladi. Bolalar o’z nutqida logoped savollariga, 
mustaqil kuzatishlariga tayanadi, o’z fikrlarini bayon qiladi, xulosalar qiladi. Ko’rgazmali qurol 
deyarli qo’llanmaydi. Logopedning savollari bolalar o’zi o’ylab topgan, kutilayotgan ish jarayoniga 
taalluqli bo’ladi. Kamchilikni tuzatish o’qitish, berilayotgan syujet-mazmunining mantiqiy ketma-
ketligiga rioya qilish, tushuntirishlar, aniqlashtirishlarni berishni bilishga yo’naltirilgandir. 
N.A. Cheveleva va S.A. Mironovalarning duduqlanuvchi bolalarni nutqini qayta tarbiyalash 
metodikalarini sodda vaziyatli nutq shaklidan mustaqil nutqqa o’tish orqali erkin nutqqa erishishga 
asoslangan. Faqatgina N.A. Cheveleva bu ishni qo’l mehnati jarayonida amalga oshirishni taklif etsa, 
S.A.Mironova esa bolalar bog’chasi dasturining turli bo’limlarini o’tish jarayonida amalga
oshiradi. Umuman, duduqlanadigan bolalar bilan kamchiliklarni tuzatish (korreksion) va tarbiyaviy
ish olib borish vazifalarini birlashtirish tizimini zarurligi to’g’ri deb hisoblasa bo’ladi va uni
logopedik amaliyotda qo’llash zarur deb hisoblanadi. 
V.I. Seliverstov metodikasi esa ko’proq tabobat muassasalarida bolalar bilan ish olib
borishga mo’ljallangan (ambulatoriya va statsionar sharoitda). Muallif tomonidan taklif etilgan 
bolalar bilan ketma-ket murakkablashib boruvchi logopedik mashg’ulotlar sxemasi uch bosqichga 
bo’linadi: tayyorlov, mashq qilish va mustahkamlash bosqichlari. 

---

Bu davrlar jarayonida nutqiy mashqlar bir tomondan, mustaqil nutqning darajasi uning
baland-pastligi, 
ritmikligi, 
tuzilishigacha 
murakkablashtirilsa, 
ikkinchi 
tomondan 
turli 
murakkablikdagi nutqiy vaziyatlar: ijtimoiy qurshovi, bola faoliyati turlarigacha murakkablashtirilib 
boriladi. 
Logopedik mashg’ulotlarning majburiy sharti bo’lib, ularning «Bolalar bog’chasida 
bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturi»ning hamma bo’limlari bilan bog’lab olib borish
hisoblanadi va eng avvalo, maktabgacha bolalar faoliyatining asosiy turi hisoblangan o’yin bilan 
bog’lash zarur. 
Tarbiya va o’qitishning tabaqalashtirilgan psiholo-pedagogik metodning ahamiyati 
G.A.Volkova metodikasida yoritib berilgan. 
2-7 yoshdagi duduqlanuvchi bolalar bilan kompleks ish olib borish tizimi quyidagi 
bo’limlardan tashkil topadi: 
1. O’yin faoliyati tizimi 
2. Logoritmik mashg’ulotlar 
3. Tarbiyaviy mashg’ulotlar 
4. Bolalarning mikroijtimoiy muhitiga ta’sir etish. 
Logopedik mashg’ulotning mazmunini tashkil etadigan, o’yin tizimi o’ziga quyidagi o’yin
turlarini kiritadi: didaktik, ashula bilan o’yin, harakatli, qoidali o’yinlar, she’r va prozaik matnlar 
asosida drammatizatsiyalashtirilgan o’yin, stol tennisi o’yini, barmoq teatri, logoped maslahati bilan 
va bolalar o’zi o’ylab topgan ijodiy o’yinlar. Mashg’ulotlarda bolalar bilan birinchi navbatda o’yin 
faoliyatining tamoyiliga tayaniladi. 
Ushbu metodika quyidagi bosqichlarga bo’linadi: bola nutqini tekshirish, nutqini cheklab 
qo’yish, logoped bilan birgalikdagi va aks ettirilgan nutq, savol-javob nutqi, turli vaziyatlarda 
bolalarning mustaqil muloqoti. Har bir mashg’ulot bog’cha dasturi materiallarini inobatga olgan 
holda, korreksion, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi maqsadlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda
tuziladi. 
O’yin faoliyati metodikasi shaxs xususiyatlarini shakllantirishga va uning asosida
nuqsonni bartaraf etishga yo’naltirilgan. 
Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar amaliyotida o’yin va o’yin 
usullari logopedik ta’sirning bosqichlariga ko’ra bolada toliqish holatlarini oldini olish maqsadida
foydalaniladi. 
4 yoshdan 7 yoshgacha duduqlanuvchi bolalar bilan ish olib borishda kamchiliklarni
tuzatishga qaratilgan logopedik ta’sir Etakchi ahamiyat kasb etadi, chunki yakka holda rivojlanish 
jarayonida shakllangan shaxsiy xususiyatlar duduqlanuvchining nutq faoliyati harakteriga ta’sir 
qiladi va defekt tarkibini aniqlab beradi. 
O’yin faoliyati metodi shaxsni tarbiyalashga yo’naltirilgan bo’lib uni asosida esa
kamchilikni (defekt) bartaraf qilishga qaratilgan. 
Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni duduqlanishni bartaraf qilish bo’yicha
logopedik ishlarni takomillashtirish XX asrning 80-yillarida turli uslubiy ishlanmalar yaratilishga
olib keldi. Logopedik mashg’ulotlardagi nutq bo’yicha materiallar bosqichma-bosqich nutq
tarbiyasi sharoitida bolalar tomonidan o’zlashtiriladi. So’zni birgalikda qaytarishdan to tanish
rasmlarni tushuntirishda mustaqil so’zlab berishgacha, tinglagan katta bo’lmagan ertakni qayta 
so’zllab berish, she’r aytib berish, tanish rasmga qarab savollarga javob berish, bola hayotining 
ayrim lavhalarini mustaqil so’zlab berish, bayramlar haqida so’zlash va boshqalar; nutqni bosqichma-
bosqich tarbiyalash sharoitida sukut saqlash (gapirmaslik) tartibidan o’yin faoliyati yordamida ijodiy
so’zlab berish, 2 yoshdan 7 yoshgacha bolalar bilan ishda tabaqalashtirishdan foydalanish, qo’l 
faoliyati yordamida mustaqil nutqni tarbiyalash asosida logopedik ishlar amalga oshiriladi. 
Albatta, amaliy faoliyatda logoped logopedik mashg’ulotlarni tuzishga ijodiy yondoshishga
haqli va majbur. U duduqlanuvchi bolalar kontingenti, ularning individual-psihologik xususiyatlariga 
muvofiq ma’lum metodlarni qo’llashi mumkin. Yuqorida qayd etilgan maktabgacha yoshdagi 
duduqlanuvchi bolalarga logopedik ta’sir qilish metodlari «Bolalar bog’chasida bolalarni tarbiyalash 

---

va o’qitish dasturi»ga muvofiq ishlab chiqilgan. Chunki, bu dastur ommaviy bolalar bog’chalari 
tarkibidagi nutq guruhlari uchun ham majburiy hujjat hisoblanadi.
Metodikalar logopedik ishlarni tashkil qilishni «Bolalar bog’chasida bolalar tarbiyasi 
dasturi» doirasida amalga oshirishga yo’naltirilgan. Chunki, duduqlanuvchi bolalar oxir-oqibatda
dasturda belgilangan to’g’ri nutq va bilimlar ko’nikmalarini o’zlashtirib olib kelgusida normal
gapiradigan tengdoshlari bilan bir sharoitda o’qiydilar va tarbiyalanadilar. Nutqni buzilishi va unga
bog’liq bo’lgan bolalar axloqidagi o’zgarishlariga qarata yo’naltirilgan logopedik ta’sir
duduqlanuvchi bolalarni to’g’ri gapiruvchi tengdoshlari va kattalar orasida ijtimoiy jihatdan
moslashuviga yordam beradi. 
O’zbekiston Respublikasida mustaqillik qo’lga kiritilgandan keyin olimlar va mutaxassislar 
yuqorida ko’rsatilgan metodikalarni yanada takomillashtirishga va milliy xususiyatlarni hisobga 
olgan holda bu muammoni Echimini topishga harakat qilmoqdalar. Jumladan, prof.L.R.Mo’minova, 
ilmiy-pedagogik faoliyatida duduqlanuvchi bolalar bilan logopedik ish olib borish metodini 
respublikamiz xususiyatidan kelib chiqqan holda ishlanmalarni tavsiya qilgan. Bo‘lar hozirda 
amaliy faoliyatda foydalanilmoqda.