Aytimbetov n. Bajardi: abdalova z

II. ASOSIY QISM GEOMETRIK OPTIKA QONUNLARI 
2.1. Geometrik optika haqida tushuncha 
Geometrik optika - optikaning yorugʻlik nurlari haqidagi tasavvurlar asosida 
optik nurlanish (yorugʻlik)ning tarqalish qonuniyatlarini oʻrganadigan boʻlimi. 
Geometrik optika qonunlari manbadan chiqayotgan yorugʻlikning toʻlqin uzunligi 
atrofdagi narsalarning oʻzlariga xos oʻlchamlaridan koʻplab marta kichik boʻlgan 
holdagina oʻrinli boʻladi. Bu holda yorugʻlik nuri degan taxminan tushunchani 
ishlatish mumkin. Yorugʻlik nuri sifatida yorugʻlik energiyasi oqimi tarqalayotgan 
chiziq tushuniladi. Deyarli yoyilmasdan tarqaluvchi yorugʻlik nuriga misol qilib 
lazer nurini koʻrsatish mumkin. Mustaqil tarqaluvchi yorugʻlik nurlari haqidagi 
tasavvur qadimgi dunyo fani davridayoq vujudga kelgan edi. Yunon olimi Evklid 
nurning toʻgʻri chiziqli tarqalish va yorugʻlikning koʻzgudan qaytish qonunini kashf 

---

qildi. 17-asrda bir qator optik asboblar (kuzatish trubasi, teleskop, mikroskop va 
boshqalar) kashf qilinishi va ularning keng qoʻllanishi munosabati bilan geometrik 
optika juda tez rivojlana boshladi. Shu davrda golland matematigi V. Snell va R. 
Dekart tomonidan yorugʻlik nurlarining ikki muhit chegarasida sinish qonunlari 
tajribalari asosida kashf qilindi. XVII asr oʻrtalaridayoq fransuz olimi P. Ferma 
geometrik optikaning asosiy prinsipini quyidagicha ifodalagan edi: ikki nuqta orqali 
oʻtuvchi yorugʻlik nuri shu nuqtalar oraligʻida eng qisqa vaqt ketadigan yoʻl boʻylab 
yuradi. XVIII asrdan boshlab optik sistemalarining hisoblash usullari takomillasha 
borgan sari geometrik optika amaliy fan sifatida rivojlana bordi. 
Geometrik optikada ozgina tushuncha va qonunlar (yorugʻlik nuri toʻgʻrisida 
tasavvur, yorugʻlikning qaytishi va sinishi qonunlari)ga asoslanib, koʻpgina muhim 
amaliy natijalarni olish mumkin. 
Geometrik optika - shaffof muhit tarqalish qonunlarini va ranglarni optik 
tizimlarda yorug'likning to'lqin xususiyatlarini hisobga olmaganda, rasmlarni qurish 
tamoyillarini o'rganadigan optika bo'limlari. 
Geometrik optikaning poydevorining asosiy yaqinligi-bu yorug'lik nurining 
tushunchasi. Ushbu ta'rifda, yorqin energiya oqimi yo'nalishi (yorug'lik nurining 
kursi) yorug'lik nurining ko'ndalang o'lchovlariga bog'liq emasligi tushuniladi. 
Yorug'lik to'lqin hodisasi bo'lganligi sababli, bu erda aralashuv, natijasida 
cheklangan yorug'lik nuri bir yo'nalishda emas haddan tashqari burchak taqsimotga 
ega. Biroq, yorug'lik nurlarining xarakteristik o'lchamlari to'lqin uzunligiga nisbatan 
etarli darajada katta bo'lsa, siz yorug'lik nurining ajralib chiqishni mensimaslik va 
bitta yo'nalishda tarqaladigan deb taxmin qilishingiz mumkin. To'lcha ta'sirlarning 
yetishmasligi bilan bir qatorda, kvant effektlari bilan e'tiborsiz qoldirilgan geometrik 
optika. Qoida tariqasida, yorug'lik tarqalishi tezligi cheksiz hisoblanadi (natijada 
dinamik jismoniy muammo geometrik) (masalan, astrofizik dasturlar) doirasida 
yorug'likning yakuniy tezligini hisobga olgan holda qiyinchiliklarni ifoda etmaydi. 
Bundan tashqari, qoida tariqasida, o'rta ma'lumotlarning o'tishi bilan bog'liq bo'lgan 
ta'sirlar hisobga olinmaydi. Bunday geometrik optika doirasida rasmiy ravishda 
yolg'on gapirish, hatto rasmiy ravishda yotgan narsalarning ta'siri noberear optikasi 

---

bilan bog'liq. Agar doflila ochastiroqda yorug'lik nurining intensivligi, geometrik 
optik vositalarning asosiy qonunning mustaqil tarqalishining barcha fundamental 
tilining barcha qismlarini ajratish uchun yetarli darajada kichikdir. Uning so'zlariga 
ko'ra, yorug'lik to'lqinining elektr to'lqinini elektr tarmog'ining elektrotexnlar, 
chastotalar, bosqichma va qutbli polarizatsiya tekisligini o'zgartirmasdan bir xil 
yo'nalishda yoyilishda davom etmoqda. Shu ma'noda yorug'lik nurlari bir-biriga 
ta'sir qilmaydi hamda mustaqil ravishda qo'llamaydi. Radiatsion maydonning 
intensivligi davrida hamda makonda nurlar o'zaro ta'sirlanadigan joylararo ravishda 
aralashish mumkin. Geometrik optikani hisobga olmaydi ko'ndalamoq yorug'lik 
to'lqinining tabiati. Natijada geometrik optika yorug'lik va u bilan bog'liq oqibatlarni 
qutblantirmaydi[4].