Aylanma harakat shartlari. Aylanma xarakat

Aylanma harakat shartlari.

Aylanma xarakat – qattiq jism aylanganda uning aylanish oʻqida yotmagan har bir nuqtasi aylana yasay-digan harakat. Bunda har qaysi aylana tekisligi qoʻzgʻalmas toʻgʻri chiziq aylanish oʻqiga tik boʻladi, aylanalarning markazi esa shu oʻqda yotadi. Aylanma xarakat burchak tezligi va burchak tezlanishi bilan ifodalanadi.
Trayektoriyasi to'g'ri chiziq bo'lmagan jismning har qanday harakati egri chiziqli harakatdir. Egri chiziqli harakatlarning eng oddiysi — aylanma harakat. Ushbu bobda Siz jismning aylanma tekis harakati bilan tanishasiz.
Aylanma tekis harakat haqida tushuncha
Soat millarining harakatini, tekis harakat qilayotgan velosiped yoki avtomobil g'ildiragining harakatini aylanma tekis harakat deyish mumkin.
Agar moddiy nuqta aylana bo'ylab ixtiyoriy teng vaqtlar orasida teng yoylarni bosib o'tsa, bunday harakat aylanma tekis harakat deyiladi.
Moddiy nuqtaning aylana bo'ylab harakati deganda aylanma harakat qilayotgan jismning biror nuqtasi ko'zda tutiladi. Masalan, soat milining ma'lum bir nuqtasini, aytaylik. uchini moddiy nuqta deb qarash mumkin. Velosiped yoki avtomobil g'ildiragining o'qidan ma lum bir uzoqlikdagi nuqtasini ham moddiy nuqta deb olsa bo'ladi. Bunda g'ildirakning aylanma harakati yerga nisbatan emas, balki velosiped yoki avtomobil korpusiga nisbatan qaraladi.
Aylanma tekis harakat qilayotgan jismning vaqt birligida bosib o'tgan voy uzunligi bilan o'lchanadigan kattalik chiziqli tezlik deb ataladi:
Chiziqli tezlik va burchak tezlik
Jism aylanma harakatda ma'lum ∆t vaqt davomida ∆s uzunhkdagi yoyni bosib o'tadi.




1-rasm. Markazdan turli uzoqlikdagi nuqtalar turlicha yoyni bosib o'tadi.



1-rasm. Markazdan turli uzoqlikdagi nuqtalar bir xil burchakka buriladi.

Aylanma tekis harakatda jismning aylanish o'qidan turli uzoqlikdagi nuqtalar ma'lum vaqt orasida turli uzunlikdagi yoylarni bosib o'tadi. 35-rasmdan ko'rish mumkinki, ma'lum At vaqt ichida jismning A nuqtasfAs yoyni, A_t nuqtasi As, ni. A₂ nuqtasi esa As₂ yoyni bosib o'tadi. Bu yoylarning uzunligi har xil bo'lgani uchun chiziqli tezlik ham har xildir.

Jism R radiusli aylana bo'ylab tekis harakat qilayotgan bo'lsin (36-rasm). Agar jism biror At vaqt ichida A nuqtadan В nuqtaga ko'chsa, aylana markazidan shu A nuqtaga o'tkazilgan R radius Acp burchakka buriladi. Bu burchak burilish burchagi deyiladi. Aylanayotgan nuqtaning aylana markazidan uzoq-yaqinligidan qat'iy nazar, burilish burchagi bir xil bo'ladi.
Burilish burchagi Acp o'lchamsii kattalik, lekin uning son qiymati yoniga ba'zan rad (radian) deb yozib qo'yiladi.

Aylanma xarakat – qattiq jism aylanganda uning aylanish oʻqida yotmagan har bir nuqtasi aylana yasay-digan harakat. Bunda har qaysi aylana tekisligi qoʻzgʻalmas toʻgʻri chiziq aylanish oʻqiga tik boʻladi, aylanalarning markazi esa shu oʻqda yotadi. Aylanma xarakat burchak tezligi va burchak tezlanishi bilan ifodalanadi.