Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

XULOSA
Falsafa - bu ham umumnazariy dunyoqarash, ham ijtimoiy ong shakli, ham umumiy (umumiylik to‘g‘risidagi) fan. U ma'naviy madaniyatning kvinessensiya (mag‘zi)dir. Mana shuning uchun ham falsafaning ahamiyati va vazifalari shunchalik ko‘p qirralidir. U idrokiy, uslubiy, qadriyatiy hamda amaliy va bashoratiy rol o‘ynaydi.

Albatta, falsafiy bilim, o‘z tabiatiga ko‘ra, o‘ta nazariydir. Ammo bu degani uning voqyey hayotdan, muayyan tarixiy jarayondan ajralgan degan ma'noni bermaydi. Har qanday falsafiy tizim, bir tomondan, zamonasining ruhini nishoni bo‘lsa, ikkinchidan, falsafa mazkur davrning mohiyatini aks ettiradi, uning qonuniy belgilarini ochib beradi. Falsafa mohiyat jihatdan faqat hozirginigina emas, balki o‘tmishni, va ayniqsaa, kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni va ularning qanday bo‘lishligi bilan shug‘ullanadi. U insoniyat hayotining istiqboliga umid bilan qarash va uni takomillashtirish yo‘llarini va tamoyillarini aniqlashga qaratilgandir. Dunyoni shunday ruhda talqin qilish bilan birga, falsafa turli siyosiy kuchlar, hamda ijtimoiy guruhlar va muayyan kishilar amaliy faoliyatining uzoqni ko‘zlovchi asosi bo‘lib qoladi. Falsafaning amaliy va bashorat qiluvchilik ahamiyati ana shundadir.

O‘zbekiston Respublikasining mustaqil taraqqiyoti davomida to‘plangan tajriba falsafiy talqin va umumlashtirish uchun katta imkoniyat beradi. Shunday tahlil tajribasi ushbu darslikning tegishli bo‘limlarida berilgan. Kelgusida mustaqil O‘zbekiston taraqqiyotining falsafiy talqini yanada aktuallashadi. Bir tomondan, uni dunyo taraqqiyoti tamoiyllari nuqtai nazaridan qarab chiqish kerak bo‘ladi, negaki, bizning mamlakatimiz va unda ro‘y berayotgan jarayonlar – umuman dunyo sivilizatsiyasi taraqqiyotining bir qismidir. Ikkinchi tomondan, mazkur tajribani uni to‘laligicha, barcha asosiy tomonlari bo‘lgan – siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy jixatlarini birgalikda qarab chiqib, uning mohiyatiy, qonuniy tamoiyllari, umumiy va xususiy belgilari nisbatini aniqlash lozim.

MUNDARIJA

Kirish ................................................................................................................................. 3

I Bo‘lim. Falsafa: mavzusi, tuzilishi, vazifasi va jamiyatdagi o‘rni

1-bob. Falsafa mavzusi va falsafiy bilimlar mohiyati

1-§. Falsafa nima degani?.................................................................................................. 5

Ta'rifdagi murakkablik.

2-§. Falsafaning asosiy xususiyatlari va vazifalari. Falsafaning predmeti.......... 6

Falsafa dunyoqarash sifatida. Falsafa nazariy tafakkur sifatida. Falsafa nazariylashtirishning yakuniy usuli sifatida. Falsafa umumiy metodologiya sifatida. Falsafa tarixiy davrning o‘z-o‘zini idrok qilish sifatida. Falsafa aksiologiya sifatida. Falsafa tanqid sifatida. Falsafa bashoratlash va loyihalash sifatida. Falsafa mafkura sifatida. Falsafaning predmeti.

3-§. Falsafiy bilim tarkibi............................................................................................ 12

Naturfalsafadan falsafiy bilimlarni bo‘linishiga o‘tish. Asosiy falsafiy fanlar.

2-bob. Falsafaning asosiy muammolari, yo‘nalishlari va usullari

1-§. Asosiy falsafiy muammolar va ularning o‘ziga xosligi. Asosiy falsafiy yo‘nalishlar................................................................................................................................ 13

Falsafiy muammolarning o‘ziga xosligi. Asosiy falsafiy muammolar. Asosiy falsafiy yo‘nalishlar.

2-§ Falsafiy bilim metodlari......................................................................................... 17

3-bob. Falsafaning jamiyatdagi o‘rni

1-§. Falsafa madaniyat tizimida....................................................................................... 18

Falsafa va fan. Falsafa va san'at. Falsafa va din.

2-§ Falsafa va jamiyat....................................................................................................... 20

Jamiyatning falsafaga ta'siri. Falsafaning jamiyat rivojlanishida tutgan o‘rni.

4-bob. Hozirgi zamon, O‘zbekiston va falsafiy bilimlarni yangilash muammolari

1-§. Dunyo va hozirgi davr falsafasi............................................................................... 21

Falsafaning umumiy va alohida rivojlanish qonuniyatlari. Falsafaning hozirgi davr rivojidagi global va mintaqaviy xususiyatlari.

2-§. Hozirgi O‘zbekiston: falsafaning yangi vazifalari.............................................. 22

XX asrda O‘zbekistonda falsafa. Mustaqil O‘zbekistonda falsafa.

II Bo‘lim. Falsafa tarixi

1-bob. Falsafaning kelib chiqishi

1-§. Falsafiy tafakkurning genezisi............................................................................ 26

Falsafa tarixiga yondashish metodologiyasi. Falsafa paydo bo‘lishining ijtimoiy-tarixiy va ma'naviy ildizlari. Falsafaning shakllanishi.

2-§. Qadimgi Yaqin va O‘rta Sharqda diniy-falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi..... 30

Qadimgi Bobil va Misrda tabiiy-ilmiy bilimlar va falsafaning paydo bo‘lishi. Qadimgi Markaziy Osiyo dostoni. Zardushtiylik.

3-§. Hindiston, Xitoy va Uzoq Sharqda diniy-falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi... 38

Hindistonning Vedalar adabiyoti. Xitoyda bilim darajasining mumtoz kitoblari. Quriyada afsonaviy tafakkur va diniy-falsafiy tasavvurlarning paydo bo‘lishi. Yaponiyada ilk diniy aqidalar.

4-§. yevropada diniy-falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi.......................................... 34

Gomer va Gesiod. Orfiklar.

2-bob. Qadimgi davr falsafasi

1-§. Qadimgi Hindiston falsafasi.................................................................................. 35

Jaynizm va buddaviylik. Hinduviylik. Lokayata.

2-§. Qadimgi Xitoy falsafasi.......................................................................................... 38

Asosiy falsafiy yo‘nalishlar.

3-§. Uzoq Sharqning ilk davlatlarida falsafa.............................................................. 39

Quriyada konfutsiychilik, buddaviylik va daosizm diniy-falsafiy ta'limotlari. Yaponiyada sintoizm.

4-§. Markaziy Osiyoda diniy-falsafiy tasavvurlar..................................................... 41

Kushonlar davridagi dinif-mafkuraviy oqimlar. Markaziy Osiyoda buddaviylik. Monixiylik. Mazdakiylik.

5-§. Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim falsafasi................................................... 43

Ioniyaning naturfalsafasi. Atom ta'limoti. Sofistlar. Suqrot. Aflotun. Arastu. Ellinizm. Roviqiylar ta'limoti (stoitsizm). Epikur ta'limoti. Kiniklar. Yangi aflotunchilik.

3-bob. O‘rta asrlarda Sharq falsafasining rivoji

1-§. Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharqda o‘rta asrlar falsafasi (VIII-XII asrlar).... 51

Movaraunnahr arablar istilosidan keyin. Islomning paydo bo‘lishi va yoyilishi. Xavorijlar. Ismoiliylarning falsafiy ta'limoti. Ilk islomdagi bahslar. Mu'taziliylar. Mutakallimlar. Tasavvufning paydo bo‘lishi. Ar-Roziyning falsafiy qarashlari. Al-Kindiy. Muhammad al-Xorazmiy. Farg‘oniy. Farobiyning falsafiy va jamiyatshunoslikka doir qarashlari. Abu Abdulloh Xorazmiyning falsafiy qarashlari. Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari. Ibn Sinoning falsafiy qarashlari. Yusuf Xos Xojibning dunyoqarashi.Abu Homid G‘azzoliyning dunyoqarashi. Umar Xayyom. Tasavvuf nazariyotchilari.Tasavvuf falsafasi va uning Markaziy Osiyodagi oqimlari. Ahmad Yassaviy. Kubraviya. Naqshbandiya. Musulmon Ispaniyasida madaniyat taraqqiyoti. Musulmon Ispaniyasi (Andaluziya) falsafasi. Ibn Bajjaning falsafiy qarashlari. Ibn Tufaylning falsafiy qarashlari. Ibn Rushd falsafasi.

2-§. Temur va Temuriylar davrida Markaziy Osiyoda ijtimoiy-falsafiy fikr (XIV-XV asrlar)................................................................................................................................... ..... 88

Taftazoniy. Jurjoniy. Ulug‘bek. Abdurahmon Jomiy. Alisher Navoiy.

3-§. XVI – XVII asrlarda Markaziy Osiyoda ijtimoiy-falsafiy fikr....................... 94

Ijtimoiy-siyosiy ahvol. XVI – XVII asrlar ijtimoiy-falsafiy fikrining umumiy xususiyatlari. Yusuf Qorabog‘iy. Muhammad Sharif Buxoriy. Umumfalsafiy muammolar.

4-§. XVII asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha ijtimoiy-falsafiy fikr............... 96

Mirzo Bedilning ijtimoiy-falsafiy qarashlari. Mashrab. Maxtumquli dunyoqarashi. Cho‘qon Valixonov.

5-§. XIX asr - XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda ma'rifatparvarlik va ijtimoiy-siyosiy tafakkur taraqqiyoti.................................................................................................................. 100

Turkistonda ma'rifatparvarlikning rivojlanishi va isloxotchilik g‘oyalarining vujudga kelishi. Ilk davr ma'rifatparvarligi. Jadidchilik harakati. Jadidchilikning nazariy va falsafiy asoslari. Mahmudxo‘ja Behbudiy. Abdurauf Fitrat. Abdulla Avloniy.

6-§. Hindiston, Xitoy va Uzoq Sharqda falsafa rivojining asosiy bosqichlari........ 111

Hind falsafasi. Hindistonda musulmon falsafasi. Xitoy falsafasi. Quriya falsafasi. Yapon falsafasi.

4-bob. O‘rta asrlar va yangi davrda g‘arb falsafasi rivojining asosiy bosqichlari

1-§. O‘rta asrlar g‘arb falsafasi.......................................................................................... 124

Sxolastika. Akvinalik Foma. Realizm va nominalizm.

2-§. Uyg‘onish davri falsafasi........................................................................................... 125

Teologiya (ilohiyot) va sxolastikadan insonparvarlik va bilim tomon

3-§. Yangi zamon yevropa falsafasi..................................................................................... 126

Freksis Bekon. Tomas Gobbs. Rene Dekart. Benedikt Spinoza. Djon Lokk. Gotfrid Vilgelm Leybnits. Djordj Berkli. David Yum. XVIII asr fransuz falsafasi. Nemis klassik falsafasi. Immanuil Kant. Georg Vilgelm Fridrix Xegel. Lyudvig Feyerbax.

5-bob. Hozirgi zamon falsafasi.

1-§. XIX asrning ikkinchi yarmidagi G‘arb falsafasi...................................................... 134

Shopengauer falsafasi. Klassik pozitivizm. Marksizm.

2-§. XIX asr oxiri va XX asrdagi G‘arb falsafasi.......................................................... 145

Empiriokrititsizm falsafasi. Neokantchilik. «Hayot falsafasi». Pragmatizm falsafasi. Neopozitivizm. Postpozitivizm. Neotomizm. Teyyardizm. Psixoanaliz falsafasi. Ekzistensializm. Germeneftika. Struktrualizm.

3-§. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrlar Sharq falsafasi.......................................... 151

Arab sharqida ijtimoiy-falsafiy fikr (XIX-XX asr). Islom islohotchiligi. «Yangi kalom». Arab sotsializmi. Arab millatchiligi mafkurasi. Arab ekzistensializmi, pozitivizm va personalizm. XX asrda Hind falsafasi. XX asr Xitoy falsafasi. XX asrdagi Quriya falsafasi. Hozirgi zamon Janubiy Quriya falsafasi. XX asr Yapon falsafasi.

4-§. Eng yangi falsafa: sintez tomon yo‘l......................................................................... 175

III Bo‘lim. Falsafa metodologiya sifatida

1-bob. Dialektika metodologiya va taraqqiyot nazariyasi sifatida

1-§. Dialektika falsafiy metod sifatida...................................................................... 178

Dialektika. Dialektikaning tarixiy rivoji.

2-§. Dialektik tafakkurning asosiy metodologik tamoyillari................................ 180

Rivojlanish prinsipi. Ob'ektivlik prinsipi. Faollik prinsipi. Hartomonlamalik prinsipi. Determinizm prinsipi. Tarixiylik prinsipi. Yagonaning qarama-qarshilikka ajralish prinsipi.Tahlil va sintez birligi prinsipi. Tizimiylik prinsipi. Miqdoriy va sifatiy tavsiflarning o‘zaro aloqalari prinsipi.

2-bob. Metafizika bilish metodi sifatida

Metafizika tushunchasi. Metafizika bilan dialektikaning o‘zaro nisbati.

3-bob. Hozirgi zamon falsafiy bilish metodlari

Tushunish metodi. Intuitsiya metodi. Fenomenologik metod. Pragmatik metod. «Realistik metod».

4-bob. Falsafa va sinergetika

O‘z-o‘zidan tashkil topish fenomeni. Sinergetika tushunchasi. Hodisalarning umumiy bog‘langanligi va sinergetika. Sinergetika va taraqqiyot konsepsiyasi.
IV Bo‘lim. Borliq falsafasi (ontologiya)

1-bob. Falsafada borliq muammosi

1-§. «Borliq» falsafa tarixida .................................................................................... 191

2-§. Borliq kategoriyasi.................................................................................................. 191

Borliqning mazmuni. Borliqning ta'riflanishi. Substansiya va substrat. Borliq va yo‘qlik. Borliq, mavjudlik va reallik. Borliqning shakllari.

3-§. Borliqqa yonda­shuvning asosiy konsepsiyalari....................................................... 195

Monizm. Dualizm. Plyuralizm.

2-bob. Borliqning mavjudlik usullari va shakllari

(harakat, fazo, vaqt)
1-§. Harakat – borliqning asosiy mavjudlik usuli.................................................. 196

Harakat.

2-§. Fazo va vaqt – borliqning tuzilishi sifatida.................................................... 197

3-bob. Hozirgi zamon fanlari moddiy dunyoning tuzi­lishi va evolyusiyasi haqida

1-§. Materiya (modda) falsafa va tabiiyotshunoslikning kategoriyasi sifatida........ 198

Materiya tushunchasi. Materiyaning tuzilish darajalari. Materiyaning ko‘rinishlari.

V Bo‘lim. ONG FALSAFASI

1-bob. Ong: kelib chiqishi va mohiyati

1-§. Ong – falsafiy tahlil ob'ekti................................................................................ 201

Ong – tadqiqot ob'ekti. Falsafada ong muammosi.

2-§. Ong in'ikos sifatida................................................................................................ 202

Tabiatdagi in'ikos. Ong – in'ikosning oliy shakli.

3-§. Ongning kelib chiqishi.............................................................................................. 204

Ongning kelib chiqishi muammo sifatida. Hozirgi zamon fani ongning kelib chiqishi haqida.

4-§. Ongning biologik va ijtimoiy omillari........................................................... 207

Ong va miya. Ong va ijtimoiy muhit.

2-bob. Ongning tuzilishi

1-§. Psixika va ong........................................................................................................... 214

Psixika. Ong. Ongning tuzilishi.

2-§. Ong va ongosti............................................................................................................ 210

3-bob. Ongning shakllari va funksiyalari.

1-§. Ongning shakllari.................................................................................................... 211

Fikr. Shubha. E'tiqod. Bilim. Ishonch.

2-§. Ongning funksiyalari................................................................................................ 212

Refleksiv funksiya. Germenevtik funksiya. Ijodiy funksiya.



VI Bo‘lim. Bilish falsafasi (gnoseologiya)

1-bob. Bilish imkoniyatlari - gnoseologiya muammosi sifatida

Gnoseologiya predmeti. Skeptitsizm va agnostitsizm.

2-bob. Bilish shakllari.

1-§ Xissiy bilish.............................................................................................................. 216

Bilishda sezgining roli. Xissiy bilishning shakllari.

2-§. Ratsional bilish.......................................................................................................... 217

Ratsional bilishning roli. Ratsional bilish shakllari.

3-§. Intuitiv bilish......................................................................................................... 218

3-bob. Gnoseologiyada haqiqat muammosi
1-§. Haqiqat........................................................................................................................ 225

Falsafada haqiqat tushunchasi. Absolyut va nisbiy haqiqatlar. Konkret va abstrakt haqiqat.

2-§.Amaliyot va bilish....................................................................................................... 221

VII Bo‘lim. Fan falsafasi

1-bob. Fan mohiyati va sistemasi

Fan nima? Fanning tuzilmasi va funksiyalari. Fan qonunlari.

2-bob. Ilmiy bilish darajalari

Bilishning empirik darajasi. Ilmiy bilishning nazariy darajasi. Abstraktlikdan konkretlikka ko‘tarilish usuli.

3-bob. Ilmiy tafakkur shakllari

Muammo. G‘oya. Tushuncha. Gipoteza. Nazariya.

VSh Bo‘lim. Texnika falsafasi

1-bob. Texnikaning mohiyati va tadriji

1-§. Texnika falsafasining vujudga kelishi................................................................ 229

2-§. Texnikaning mohiyati va tadriji............................................................................. 230

Texnika tushunchasi. Texnika tadriji.

3-§. Texnika va ilm-fan.................................................................................................... 231

Texnika ilmining xususiyatlari. Texnika va ilm-fan.

2-bob. Texnika antropologiyasi

1-§. Texnika va inson......................................................................................................... 232

2-§. Axborot sivilizatsiyasida inson va texnika............................................................ 233

Kompyuter texnikasining rivojlanishi va axborot texnologiyalari. Internet

IX Bo‘lim . Inson falsafasi (antropologiya).

1-bob. Insonning kelib chiqishi.

1-§. Insonning kelib chiqishi haqidagi nazariya........................................................... 235

Yaratish nazariyasi. Insonning tabiiy-tarixiy kelib chiqishi haqidagi nazariya.

2-§. Antropogenez haqidagi hozirgi zamon fani.......................................................... 238

Antropogenez nazariyasi fanlararo tadqiqotlar sohasi sifatida. Antropogenezning hozirgi zamon ilmiy manzarasi.

2-bob. Inson falsafiy tahlil ob'ekti sifatida.

1-§. Falsafiy fikr tarixida inson muammosi............................................................. 240

Antik falsafada inson. O‘rta asr falsafasida inson. Musulmon Sharq falsafasida inson. Inson yangi davr falsafasida. Inson XIX-XX asrlar falsafasida.

2-§. Inson konkret fanlar va falsafada......................................................................... 242

Inson muammosi tabiiy va gumanitar fanlarda. Falsafada inson.

3-§. Inson, individ, shaxs. Shaxs va jamiyat................................................................... 242

Individ, individuallik va sub'ekt. Shaxs. Shaxs va jamiyat.­

X Bo‘lim . Jamiyat falsafasi

1-bob. Tabiat va jamiyat

1-§. Tabiat va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli......................................................... 246

Tabiat tushunchasi. Geografik determinizm.

2-§. Tabiiylik va ijtimoiylik....................................................................................... 247

«Birinchi tabiat» va «ikkinchi tabiat». Tabiiylik va ijtimoiylikning o‘zaro ta'siri.

3-§. Noosfera konsepsiyasi.............................................................................................. 248

2-bob. Jamiyat falsafiy taxlil ob'ekti sifatida

1-§. Ijtimoiy bilishning o‘ziga xosligi....................................................................... 249

Ijtimoiy bilish – jamiyat haqidagi fanlarning majmui. Jamiyatni bilishda ijtimoiy falsafaning o‘rni.Ijtimoiy falsafaning jamiyat haqidagi boshqa fanlar bilan munosabati.

2-§. Jamiyat: turli talqinlar......................................................................................... 251

Masalaning mohiyati. Jamiyatning diniy talqini. Jamiyatning idealistik talqini. Jamiyatning materialistik talqini.

3-bob. Jamiyat: tushunchasi, tuzilishi, asosiy sohalari

1-§. Jamiyat tushunchasi va uning tuzilishi.................................................................... 256

«Jamiyat». Jamiyatning strukturasi.

2-§. Jamiyatning iqtisodiy sohasi.................................................................................. 258

Jamiyatning iqtisodiy sohasining asosiy xususiyatlari. Mustaqil O‘zbekistondagi iqtisodiy islohotlarning o‘ziga xos xususiyatlari.

3-§. Jamiyaning siyosiy sohasi......................................................................................... 261

Siyosiylikning mohiyati. Jamiyatning siyosiy tizimi. Mustaqillik sharoitida O‘zbekistonda demokratiya va yangi siyosiy tizim rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari.

4-§. Jamiyatning ijtimoiy hayoti...................................................................................... 265

Ijtimoiylikning mohiyati. Jamiyatning ijtimoiy strukturasi.O‘zbekiston jamiyatning ijtimoiy tuzilmasidagi o‘zgarishlar.

5-§. Jamiyatning ma'naviy soxasi...................................................................................... 268

Ma'naviyatning mohiyati. Ma'naviyat va milliy o‘z-o‘zini anglash. Mustaqil O‘zbekistonda ma'naviyat va mafkuraning roli.

4-bob. Ijtimoiy hayot va ijtimoiy ong fenomenlarining falsafiy asoslari

1-§. Madaniyat falsafasi...................................................................................................... 272

Madaniyat tushunchasi.Madaniyatning funksiyalari. Madaniyatning hozirgi zamon muammolari. Madaniyatda milliylik va umuminsoniylik.

2-§. Siyosat falsafasi.......................................................................................................... 275

Siyosatning mohiyati va tushunchasi. Siyosatning sub'ekti va ob'ekti.

3-§. Huquq falsafasi........................................................................................................... 278

Huquqning mohiyati. Ijtimoiy munosabatlar tizimida huquqning o‘rni.

4-§. Axloq falsafasi........................................................................................................... 279

Axloqning mohiyati va tushunchasi. Axloq falsafasining tarixiy taraqqiyoti. Hozirgi zamon axloq falsafasining muhim muammolari.

5-§. San'at falsafasi........................................................................................................ 282

San'at tushunchasi va mohiyati. Sa'at ijtimoiy hodisa va tadqiqot ob'ekti sifatida. San'atning vazifalari.