Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Buddaviylik Yaponiyaga V asrda Quriya orqali kirib keldi. Yaponiyada u o‘ziga mahalliy e'tiqodlarni qo‘shib, mahalliy sharoitga moslashib oldi. XI asrda mahalliy asosda buddaviylik rivojlana boshladi. Buddaviylik ijtimoiy ongda XIV asrning o‘rtalarigacha hukmron ta'sirga ega bo‘ldi. Yaponiyada buddaviylik turli maktablar va mazhablar tarzida rivoj topdi. Tenday mazhabining vakillari, asoschisi rohib Seyko (767-822) shunday e'tiqodda edilarki, unga binoan «Uch ming dunyolar bir lahzada», ya'ni Budda «Nilufar sutra»da bayon qilgan koinotga doir nazariya birdan bir haqiqat edi. Unda dunyolarning shunday manzarasi berilgan ediki, ular 10 yo‘nalishga yoyilgan bo‘lib, ular markazida Budda turar edi». Gensin (Esina) (942-1017) ushbu maktabning vakili sifatida nurlanish vositasi sifatida meditatsiya, trans va samadjini hisobladiki, unga ko‘ra, alohida ruhiy holatga erishish Budda nomini zikr qilish orqali muyassar bo‘ladi.
XIII asrda asoschisi Xonen (1133-1212) bo‘lgan «sof yer» deb atalgan maktab rivoj topdi. Bu mazhabning vakillari «iflos yerdan» farqli o‘laroq, «sof yer» mavjudligini tashviq qildilar. Bashariyat dunyosi va boshqa barcha dunyolar «8 do‘zah» dan tortib «ilohiy doira»gacha o‘zlarida «iflos yer»ni mujassam etadilar. Ammo hukmdori Budda Amida bo‘lgan «sof yer» mavjudki, u insoniyatga najot berishga qasam ichgan. Dil nurlanishiga «Namu Amida butsu» - «O, Budda Amida!» alqovini o‘qish vositasida erishish mumkin. «Sof yer» maktabining boshqa bir vakili Sinran (1173-1282) ning tan olishicha, bashariyat dunyosi va kishilar o‘zlarining tabiiy ehtiroslariga shunchalik botib qolganlarki, mustaqil ravishda ulardan qutilishning hyech qanday iloji yo‘q. Ruhiy amaliyot alqov asosiga qurilgan bo‘lib, axloqiy sifatlar Budda Amidaning qudratiga ishonch bildirish orqali amalga oshadi.
Singon mazhabiga Kukay (774-835) tomonidan asos solingan. Uning ta'limotiga ko‘ra, har bir inson hayotlik chog‘idayoq Buddaga aylanishi mumkin. Bunga shunday lahzada erishiladiki, ushbu maktab muxlisi ruhiy taraqqiyot jarayonida Fazoga tortilib, Budda siymosini bilish orqali Koinot bilan qo‘shilib ketish darajasiga erishadi.
Niteren mazhabi buddaviylikning boshqa maktablariga nisbatan murosasiz ekanligi bilan ajralib turar edi. Uning asoschisi Niteren (1222-1282) o‘zini Yaponiyaga ichki balo-qazolardan va tashqi tahdidlardan qutilish chorasini ko‘rsata oladigan Botxisattva timsolida gavdalangan shaxs deb e'lon qildi.
Ushbu maktabga xos xususiyat Ikinen qoidasi bo‘lib, unga binoan kishi tafakkuri har bir lahzada butun dunyoni aks ettiradi. Ya'ni kishi aqli bir zumda butun borliqni qamrab ola oladi. Shunday ruhiy amaliyot tavsiya etildiki, unga binoan «Barkamol haqiqat bo‘lgan Nilufarga shon-sharaflar» alqovini aytish lozim edi. Bu esa go‘yo duo qilayotgan shaxsni dilini nurlantirib, uni butun tabiat bilan birlashib ketishiga olib kelishi mumkin edi.
Dzen buddaviylik. Yaponiyaga dzen XI asrda kirib kelib, XII asrda gullab yashnadi. Yaponiyaning dzen budavviyligi doirasida ikki asosiy yo‘nalish shakllandi- «rindzay-dzen» va «soto-dzen» (xitoycha maktablar bo‘lgan «min-szi» va «tyan-tun» nomlaridan olingan).
Rindzay-dzen. Maktab asoschisi Ensay (1141-1215) edi. Bu yo‘nalish uzoq vaqt madaniy-estetik an'anani aks ettirdi. Rindzay-dzenni falsafiy-diniy an'ana sifatida Xakuin (1685-1769) shakllantirdi. Uning asosiy qoidalari quyidagicha edi: voqyeylik o‘z butunligida bo‘linmasdir; pirovard haqiqatni biror asosiy (konseptual) fikrga muvofiq bilib bo‘lmaydi; bir narsani shaxsiy va tashqidagicha bo‘lish azob-uqubatga olib keladi; inson imkoniyatdagi Budda bo‘lib, haqiqatni qabul qilishga qodir, buning vositasi esa meditatsiyadir.
Xakuin mavjud kaonlarni tizimga solib, o‘zinikini ham bunyod etdi. Bunga misol tariqasida uning kaoni bo‘lgan – «bitta kaft qanday ovoz chiqaradi?» degan ifodani keltirish mumkin. Sog‘lom fikrga qarama - qarshi bo‘lgan bunday savol va unga formal mantiq nuqtai nazaridan javob berib bo‘lmasligi gangitib qo‘yadigan darajada kuchli taassurot tug‘diradi. Bunday holatdan chiqib ketishning yo‘li o‘z-o‘zini tabiatini ko‘rish – «Kansho» vositasida, ya'ni yurakni birdan yorishib ketishi – satori orqali amalga oshadi.