Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Uzoq Sharqning ilk davlatlarida falsafa

Eramizdan oldingi I asrga kelib Quriya yarim orolida uch mustaqil davlat tashkil topdi: Koguryo (er.ol.37y. – eramizing 668y.), Silla (er.ol. 57y.- eramizning 668y.) va Pekche (er.ol. 18y.- er.660y.). Uch podsholik davrida, afsonaviy tasavvurlar bilan bir qatorda yorug‘lik va qorong‘ulik ibtidolari («yan» va «ыm») haqidagi ta'limot yanada rivojlantirildi. Besh birinchi unsurlar haqidagi ta'limot dunyoning borliq manzarasini ifodalovchi xususiyat kasb etdi. Besh unsurlarning har biriga makonda muayyan joy va rang muvofiq kelar edi. U tabiat va jamiyatda ro‘y berayotgan jarayonlar talqinini tushunish, afsonalar, ramzlar, matnlar va xabarlar mazmunini idrok etish uchun o‘ziga xos kalit vazifasini o‘tay boshladi.

Uch podsholik davrida diniy-falsafiy ta'limotlar tarqala boshladiki, keyinchalik Quriya yarim orolida hukmron mavqyega ega bo‘lgan buddaviylik va daosizm bilan birgalikda, bu yerda sal ilgariroq paydo bo‘lgan konfutsiychilik ham o‘ziing keyingi taraqqiyotini boshladi. Bu ta'limotlar quriyalilarning ilgari dunyo manzarasi haqidagi diniy-afsonaviy qarashlarini siqib chiqardigina emas, balki ulardan ko‘plarini o‘z bag‘riga oldi.
Quriya konfutsiychiligi animizm, shamanizm va an'anaviy e'tiqodlarning boshqa unsurlarini yetarli darajada ixcham o‘zlashtirdiki, ular konfutsiychilik ta'limotining asosiy bandlariga muvofiq kelar edi. Unda ajdodlar va ulug‘ kishilar ruhiga sig‘inish joy oldiki, ularga atab ibodatxonalar qurildi va qurbonliklar qilindi. Konfutsiychilik besh birinchi unsurlar haqidagi ta'limotni ham qabul qildi. Buni yaqqol ifodasini konfutsiychilik ta'limotidagi jamiyatdagi besh munosabatlar haqidagi aqidada (shoh va fuqaro o‘rtasidagi munosabat, ota-onalar bilan bolalar, er bilan xotin, katta va kichik yoshdagi aka-ukalar, do‘stlar orasidagi munosbaatda) va besh axloqiy sifat haqidagi ta'limotda (ezgulik, to‘g‘ri fikrlash, yaxshi xulq-atvor, bilim olishga intilish va halollik) ko‘rish mumkin.
Buddaviylik eramizning IV asrida Quriyaga rohiblar tomonidan Hindiston va Xitoydan olib kelindi. Tez orada buddaviylik davlat diniga aylandi. Buddaviylik Quriyada tarqala borgan sari o‘ziga xos xususiyatlar kasb eta boshladi. Uning ilk bosqichlarida tarki dunyochilik tomoni ajralib chiqa boshladi. Biroq tez orada Quriyada buddaviylikning shunday mazhablari paydo bo‘ldiki, ular ilk ta'limotdan farq qilar edilar. Masalan, shunday mazhablarning asoschilaridan biri bo‘lgan Von Xyo (617-687yy.) mast qiladigan ichimlikni iste'mol qilishni, qo‘shiq va raqslardan lazzatlanishni ayb hisoblamas edi, u hatto uylandi va bu bilan tarki dunyochilikka nisbatan muxolifatga kirdi. Uning uchun haqiqat va Mohayananing ma'nosi rohiblikda emas, balki «dunyo ruhi» ni kasb etishda edi. Agar odam ruhining o‘zi buzilgan bo‘lsa, barcha nazr va niyoz, o‘zini tiyish va ta'lim-tarbiya samarasizdir. Faylasuf ruhga amalan borliq maqomini beradi. Aynan ana shu ruh ashyolar tartibini belgilaydi. Unga hatto birinchi ibtido, barcha ashyolarning yo‘li va asosi bo‘lgan «dao» ham olib boradi.
VII asrning boshida Quriya yarim oroliga daosizm kirib keladi. Tez orada daosizmga buddaviylik va konfutsiychilikning zaruriy bo‘lgan ajralmas qo‘shimcha tarkibiy qismi sifatida qaray boshlaydilar. «Uch davlatning tarixiy xotiralar daftari» («Koguryo solnomasi») da qirol amaldorlaridan birining so‘zlari bilan daosizmning to‘g‘ilib kelayotgan ta'siriga munosabat ifodalangan: «… Uch diniy ta'limot (konfutsiychilik, buddaviylik va daosizm ) qozonning uchta oyog‘iga o‘xshaydi. Ulardan loaqal biri bo‘lmasa, yomon bo‘ladi»³⁵.
V asrda buddaviylikning va VI - asrda konfutsiychilikning kirib kelishi munosabati bilan ularga qarama-qarshi o‘laroq, eski an'anaviy din «kamino-mixi» deb atala boshlandi, so‘zma-so‘z aytganda «kami yo‘li», ya'ni «mahalliy xudolar yo‘li, yoki xitoychasiga «shin-to»; keyinchalik esa bu yevropa tillariga «sinto» yoki sintoizm tarzida kirdi. Sintoizm VI - asrning o‘rtalarigacha, ya'ni buddaviylik davlat dini sifatida e'lon qilinguncha, davlat dini edi. Sintoistik tasavvurlarga ko‘ra, barcha mavjud narsalar xudolar tomonidan yaratilgan. Shu bilan birga yaratilish jarayoni xudolarning o‘zini yaralishi bilan bog‘langan. Dunyoning eng qadimgi holati tuman va qorong‘ilik bilan to‘lgan tubsiz chuqur tarzida ifodalangan. Keyinchalik osmonning yerdan ajralishi sodir bo‘lgan. Matnlarda «8 lak-lak» yoki 8 million xudolar, ya'ni ruhlar haqida gap boradi. Sintoistik xudolar jamoasining markaziy shaxsi ayol xudo Amaterasu bo‘lib, quyoshning ramzi sifatida qabul qilinadi.
Yapon imperatorlari sulolasining asoschisi afsonaviy imperator Dzimmu hisoblanib, u ayol xudo Amaterasuning nevarasi edi. Ana shu yerdan sintoizmning asosiy o‘zagi bo‘lgan imperatorlik hokimiyatining ilohiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi aqida boshlanadi va har bir yaponiyalik imperatorning muqaddas irodasi (mikado, tenno)³⁶ ga bo‘sunishga majbur. Imperator saroyi va o‘lgan tennolarning maqbarasi muqaddas joylar hisoblanadi. Sintoizmda o‘lganlarning oilaviy urug‘chilik diniy marosimlari katta o‘rin tutadi. Har bir vafot etgan shaxs kamiga aylanadi va urug‘ boshlig‘i har kuni ibodat qilib, qurbonliklar keltiradi. Sintoizmda tabiat kuchlarini ilohiylashtirish va animizm saqlangan. Muqaddas joylar, ayniqsa tog‘lrga sig‘inish rasm bo‘lganki, ular ichida Fudziyama tog‘i birinchi o‘rinda turadi. Sintoistik ibodat duo qilish ifodasi bo‘lgan – «norito» ni o‘qishga va qurbonlik (gurunch, sabzavotlar, baliq) qilishga olib keladi. Ammo sintoizmda shamanlik unsurlari ham bor. Kohinlar dinga e'tiqod quyuvchilarni xudolar bilan aloqa boglashlariga imkon berish uchun asablarini qo‘zitib yuboradilar.
Garchi sintoizmda uning asoschisi yoki payg‘ambari, biror-bir diniy aqida imon sifatida va diniy axloq mavjud bo‘lmasa ham, avlodlardan avlodlarga muqaddas yozuv o‘rnini qoplaydigan xudolar davri haqidagi solnoma naql qilinadi. Shuningdek, sintoning alohida xususiyati shundaki, u narigi dunyo bilan kam qiziqadi va to‘laligicha bu dunyo hayotiga murojaat etadi. Unda yaponlar hayot tarzining tarkibiy unsuri sifatida xulq-atvor, urf-odatlar, har xil narsalarga ishonish va alomatlarning bir qator nusxalari saqlanib qolgan.
Deyarli 2 ming yil ilgari paydo bo‘lgan qadimgi din sinto muayyan sharoitlarni hisobga olgan holda o‘zgarishlarga duchor bo‘ldi va shaklini o‘zgartirdi. Sinto tarixiy taraqqiyotning har bir bosqichida, o‘z vaqtida davlat dini rolini o‘ynagan buddaviylikdan farqli o‘laroq, yaponlarning yagona azaliy, milliy dini bo‘lib keldi.