"Dzimmu davri" (1954-1957)

“Dzimmu davri” (1954-1957)
1950-yil iyun oyida Qo’shma Shtatlar tomonidan boshlangan Koreyadagi urush dengiz transportining ko’payishiga, Yavoniya iqtisodiyoti, qurol-yarog’ va harbiy materiallar va harbiy texnikani ta’mirlash uchun Koreyadagi urushga bo’lgan talabning sezilarli darajada oshishiga olib keldi. Amerika harbiy buyurtmalari dollar oqimini oshirdi. Uch yil ichida (1950-1952) maxsus buyurtmalar bo’yicha daromadlar 5,4 baravardan ko’proq (151 dan 824 million dollargacha) o’sdi, buning natijasida Yaponiyaning valyuta zaxirasini 3,7 baravar ko’payishiga, 1952-yil oxirida 1 milliard dollardan oshib ketishiga olib keldi. U asosiy kapitalni yangilash, eskirgan asbob-uskunalar va xomashyoni almashtirish imkonini berdi, bu esa sanoat ishlab chiqarishining oʻsishiga taʼsir koʻrsatdi. 1953-yilda Koreya urushi tugashi bilan AQSH harbiy buyurtmalari qisqardi, ammo bu pasayish Yaponiya hukumati tomonidan harbiy buyurtmalarning koʻpayishi (1953-1956-yillarda 53% dan ortiq) va chet el kapitalining kirib kelishi bilan qisman qoplandi. Oxirgi hodisa urushdan keyingi Yaponiyada investitsiya qilingan kapitalning yuqori rentabelligi bilan izohlanadi, bu 12% ga etdi. Boshqa kapitalistik mamlakatlarda esa odatdagidek 3-4% edi. Yuqori foyda yaponiyaliklarning kam ish haqi olishi bilan belgilandi, bu Amerika darajasidan sezilarli ravishda past edi. Xuddi shu sabab Yaponiyaga xorijiy kreditlar berilishini belgilab berdi. Ularning asosiy ulushi (77%) AQShga to’g’ri keldi. Uzoq muddatli kreditlar ikkita moliya instituti tomonidan taqdim etilgan: AQSh Eksport-import banki va Xalqaro (aslida Amerika) tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB). 1953-1959-yillarda bu ikki bank Yaponiyaga maqsadli kreditlar berib, uning 90%i Yaponiya iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini rivojlantirishga yoʻnaltirildi. Iqtisodiyotning oʻsishi moliya sohasida ham oʻz ifodasini topdi. Oktyabr oyidan elektroenergetika va qora metallurgiya sohalari rivojlandi. 1953-yil defliyatsiya sodir bo’ldi, muomaladagi qog’oz pullar soni kamaydi, bu esa ichki bozorda CSIning pasayishiga olib keldi va Yaponiya kapitalining eksportini kengaytirishga olib keldi. Bularning barchasi yapon monopol kapitaliga nafaqat o’zining iqtisodiy qudratini tiklash, balki iqtisodiyotni tezlashtirilgan sur’atlarda rivojlantirish imkonini berdi. 1951-yilda barcha sohalarda sanoat ishlab chiqarishining urushdan oldingi darajasiga erishildi va 1957-yilda Yaponiya kemasozlikda kapitalistik dunyoda birinchi o’rinni egalladi. 1960-yillarga kelib, Yaponiya sanoatining yillik o’sishi taxminan 20% ni tashkil etdi. Monopolistlar iqtisodiy o’sishdan foyda olardi, mehnatkash ommaning ahvoli esa og’irligicha qoldi. Ijtimoiy norozilik urushga qarshi harakat bilan to’ldirildi va kuchaydi, bu birinchi navbatda Amerika harbiy bazalariga qarshi kurashda namoyon bo’ldi. Bu kurash Amerika poligoni qurilgan g’arbiy sohildagi Utinada qishlog’i hududida boshlandi. Doimiy otishma tufayli baliqlar qirg’oqqa chiqib qola boshladi, dehqonlar esa asosiy oziq-ovqat mahsulotidan mahrum bo’lishdi. Otishma maydonchasida qolgan mahalliy aholiga yordam uchun butun Yaponiya aholisi ko’tarildi: qo’shni hududlardan kelgan dehqonlar, talabalar, hatto buddist rohiblar ularni qoʻllab-quvvatladi. Oxir-oqibat, bosqinchilar poligonni tark etishga majbur bo’ldi. Amerika harbiy bazalariga qarshi shunga o’xshash norozilik namoyishlari boshqa joylarda ham bo’lib o’tdi va 1955-yil noyabr oyida harbiy bazalar qurilishiga qarshi, urushga qarshi Yaponiya norozilik konferensiyasi bo’lib o’tdi. Urushga qarshi harakatning ikkinchi bosqichi 1954-yilda boshlandi. 1954-yil 1-martda Qo’shma Shtatlar Bikini atolli hududida vodorod bombasini portlatdi va yapon baliqchi qayig’i zarar ko’rdi. Baliqchilarning aksariyati kemani qoplagan radioaktiv kuldan nobud bo’lgan. Aprel va may oylarida Yaponiya hududiga radioaktiv yomg’ir yog’di, buning natijasida bir qator joylarda barglar qurib, gullar so’lib qoldi. Yaponiyaning sharqiy qirg’oqlariga radioaktiv chiqindilar bilan ifloslangan baliqlar oqib kela boshladi. Baliqchilarning qayiqlarida ovlangan baliqlar yo’q qilindi. Chunki ularda Inson hayotiga bevosita tahdid bor edi. Xirosima va Nagasakidan atom bombasi portlashlari, radiatsiya ta’siriga uchragan ota-onalardan nogiron bolalar tug’ilishi, portlash qurbonlarining o’limi haqida tobora ko’proq xabarlar kelishda davom etdi. Atom va vodorod qurollarini taqiqlash chaqirig’ini 50 mln inson imzoladi . 1-mart (Bikani kuni) ommaviy qirgʻin qurollarini taqiqlash boʻyicha birgalikdagi harakatlar kuni deb eʼlon qilindi. 1955-yildan boshlab, har yili 6 avgust kuni Xirosima atom bombasining portlatilgani munosabati bilan atom va vodorod qurollarini taqiqlash bo’yicha xalqaro konferensiya o’tkaziladi. 1958-yildan boshlab Xirosima va Nagasakidan Tokiogacha tinchlik marshlari uyushtirildi. Unda millionlab odamlar ishtirok etdi. 1948-yildan beri olib borilgan Yaponiyani remilitarizatsiya qilish yo’li, ishchilar sinfining og’ir moliyaviy ahvoli, hukmron doiralar tomonidan monopolist kapital manfaatlari yo’lida AQSh bilan tuzilgan harbiy ittifoq – bularning barchasi ishchilar harakatining o’sishiga turtki bo’ldi.1952-yili okkupatsiya rejimi bekor qilingandan so’ng hokimiyat to’liq S. Yosida boshliq yapon hukumatiga o’tdi. S. Yosida ashaddiy amerikaparast edi. U 1954 yili martda <> (<< Baxtli ajdaho>>) kemasida yuz bergan baxtsiz hodisadan so’ng ( kema komandasi nurlanish kasaliga chalindi) iste’foga chiqishga majbur bo’ldi. Hukumatga 1954-yildan Itiro Xatoyama boshchilik qildi. U tashqi ishlar vaziri Mamoru Sigemitsu ta’siri ostida SSSR va XXR bilan munosabatlarni yaxshilash tarafdori bo’lib chiqdi.
1955-yil iyun oyida muzokaralar boshlandi va 1956-yil oktyabr oyida Xatoyama Moskvaga keldi, u yerda urush holatini tugatish va SSSR- Yaponiya o’rtasidagi diplomatik munosabatlarni tiklash to’g’risida deklaratsiya imzolandi, Sovet Ittifoqi Yaponiyaning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilinishi haqidagi iltimosini qo’llab-quvvatlashga rozi bo’ldi. Yaponiya 1956-yil dekabrda BMTga qabul qilindi. SSSRda sudlangan barcha yapon fuqarolari ozod qilindi va Yaponiyaga qaytarildi. Sovet Ittifoqi Yaponiyaga tovon to’lash da’volaridan voz kechdi. Deklaratsiya bilan bir vaqtda okeanning shimoli-g’arbiy qismida ochiq dengizda baliq ovlash to’g’risidagi konvensiya va dengizda halokatga uchragan odamlarga yordam ko’rsatish to’g’risidagi bitim kuchga kirdi. Diplomatik munosabatlarning tiklanishi savdo aloqalarini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. 1957-yil dekabrda Sovet-Yapon shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnoma hamda savdo va to’lovlar to’g’risidagi bitimlar bojxona to’lovlari, import- eksport bilan bog’liq boshqa qoidalarga nisbatan ko’proq qulaylik rejimini ta’minladi. Sovet Ittifoqi va Yaponiya o’rtasidagi savdo tenglik va o’zaro manfaatlar asosida rivojlana boshladi. Yaponiya SSSRga kemalar, suzib yuruvchi seld tagliklari, shtapel tolasi, xalq iste’moli mollari, plyonkalar sota boshladi. Sovet Ittifoqi esa neft, yog’och, ko’mir, marganes va xrom rudalari, kaliy tuzlari, to’qimachilik xomashyosi, metall sotishni boshladi. 1957-yil fevralda I. Xotayamaning o’rniga Nubusuki Kisi hukumat boshlig’i bo’ldi. Uning Yaponiyani “sovuq urush” ga tortish siyosati yapon jamiyatida tanqidga uchradi. 1960-yil 1-mayda AQSHning “U-2” samolyoti SSSRda urib tushirilishi ortidan boshlangan mojaro tufayli N. Kisi shu yil oxirida istefoga chiqishga majbur bo’ldi. Bu davrda Yaponiya iqtisodiyotida ijobiy siljishlar ham yuz berdi. Yapon korporatsiyalarida moliyaviy resurslar jamladi. Rekonversiya – sanoatni harbiy bo’lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarishga o’tkazish jarayoni yakunlandi. 1952 yil apreldan Yaponiya to’liq mustaqil davlat huquqini olgandan so’ng boj siyosatini mustaqil hal qildi, chet el tovarlariga o’rnatilgan yuqori boj solig’i orqali o’z ishlab chiqarishini rivojlantirishini ta’minladi. 1952-yili Yaponiya hukumati huzurida Iqtisodiy masalalari bo’yicha kengash – mavjud davlat institutlari orqali butun iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtiruvchi organ tashkil qilindi va sanoat texnologiyalari boshqarmasi tuzildi. Uning huzurida ilmiy tadqiqot institutlari, laboratoriyalar, maslahat punktlarining butun boshli tizimi faoliyat yuritib, ular xususiy sektorga turli xizmatlar ko’rsatdi. Hukumatning Ilmiy-texnik markazi to’g’risida axborot yig’ilib, tahlil qilindi. Murojaat qilgan tadbirkorlarga nimani qanday joriy qilish, texnologik liniyani qanday yangilash, zarur uskunalarni qayerdan olish va shu kabi ko’plab maslahat yordamlari berildi. Shuningdek, Yaponiyada xususiy, nodavlat tashkilotlarining tarmog’i shakllantirilib, ular yapon tovarlari sifatini, mehnat unumdorligini oshirishga ko’maklashdi. Masalan, 1955-yil martda Mehnat unumdorligi nodavlat tashkiloti tuzilib, u Yaponiyaga ma’ruzalar o’qish uchun chet el mutaxassislarini taklif qilish va yapon muhandislarini o’qish va ilg’or tajribalarni egallash uchun chet ellarga jo’natish bilan shug’ullandi.Maxsus nashrlar paydo bo’lib, ularda yapon tovarlarining texnik xarakteristikasi va sifati to’g’risida haqqoniy axborotlar berildi va bu so’zsiz ular sifatining yaxshilanilishiga xizmat qildi. Patentlangan yangiliklarni joriy qilishda Patent axborot markazi katta rol o’ynadi. Yapon biznesi ijtimoiy sharoitlar bilan hisoblashishga majbur bo’ldi. Yaponiyada kasaba uyushmalari tashkil qilinib, ular ishchilar manfaatlarini himoya qila boshladi. Yangi mehnat qonunlari qabul qilindi, 8 soatlik ish kuni, minimal ish haqi o’rnatildi. Amalga oshirilgan tadbirlar natijasida Koreya urushi yakunlangandan so’ng Yaponiyada iqtisodiy o’sish sur’atlari sezilarli darajada jadallashdi. “Dzimmu gullab-yashnashi>> deb atalgan jarayon boshlandi (1954-1957). 1950-yillar o’rtalariga kelib Yaponiyada bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi shakllandi va iste’molchilar ehtiyojiga ziyraklik bilan e’tibor qaratdi. Bu esa milliy daromadda jamg’armalarning katta foizini inobatga olganda, kuchli rag’batlantiruvchi omil bo’ldi.1960-yillarda iqtisodiy rivojlanishda erishilgan yutuqlar Yaponiyada siyosiy rejimining barqarorlashuviga olib keldi. Yaponiyada siyosiy demokratiya borgan sari g’arbcha ko’rinishga ega bo’lib bordi. Siyosiy partiyalar tizimi shakllandi. Ularni shartli ravishda G’arbdagi singari so’l partiyalar, o’ng partiyalar va markazchi partiyalarga ajratish mumkin. Kommunistlar va sotsialistlar so’l partiyalarini tashkil qildi. Yaponiya Sotsialistik partiyasi (YSP) 1960-yillar boshlaridagi saylovlarda 30 %, keyin esa 20-25 % ovoz oldi. Yaponiya Kommunistik partiyasi (YKP) ham shu davrda 10 % atrofida ovozga ega bo’ldi. Demokratik sotsializm partiyasi (DSP) va “Soka gakkay” budda sektasi asosida tuzilgan “Komeyto” partiyasi markazchilar bo’lib, ular 1950-1960- yillardagi saylovlarda 6-7 % ovoz oldi. Yaponiya siyosatidagi o’ng kuchlar vakili eng yirik partiya – Liberal – demokratik partiya (LDP) edi. U 1955 yili Demokratik va Liberal partiyalarining qo’shilishidan tashkil topgandi. Mohiyatiga ko’ra konservativ bo’lgan LDP avval boshdanoq hokimiyat tepasida bo’lib, iqtisodiyotda davlat boshqaruvini keng joriy qilish, davlat sektoriga tayanish siyosatini olib bordi.