Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

4-§. yevropada diniy-falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi
yevropa falsafasining beshigi qadimgi yunon oldi falsafiy fikrining yodgorligi sifatida Gomerning «Iliada» va «Odisseya» si, Gesiodning «Mehnatlar va kunlar» va «Teogoniya»si, hamda orfiklarning ta'limoti qabul qilingan.

Gomerning qahramonlik dostonida qadimgi yunonlilarning afsonaviy tasavvurlari o‘z aksini topgan. Gomer nazaricha, dunyoning tuzilishi uch qismdan tashkil topgan: Osmon, yer va yer osti dunyosi. Dunyo tarkibining ushbu har bir qismi, hamda turli tabiy va ijtimoiy hodisalar (Quyosh, Oy, tush, urush, xosildorlik va boshqalar) turli xudolar, ko‘pincha insonga xos xususiyatlarga ega bo‘lganlar orqali mujassam etilar edi.

Agar Gesiodning «mehnatlar va kunlar» dostoni insonlarga, axloqiy masalalarga, inson taqdirining turmush mushkulotlariga bag‘ishlangan bo‘lsa, uning «Teogeniya»si xudolarning kelib chiqishi haqida tasavvur beradi. Ammo qadimgi yunonlilarning xudolari tabiiy va ijtimoiy hodisalarni (Geya - yer, Eros-ishq, muhabbat, Uran-osmon, Nyukta-kecha, Apata-yolg‘on va boshqalar) gavdalantirganliklari uchun, uning teogoniyasi o‘ziga xos koinotni yaratilishi haqidagi ta'limotdir. Avvalo Xaos (dunyo vujudga kelguncha tuman va qorong‘ilik bilan to‘lgan tubsiz chuqur) tug‘iladi. Undan keyin Geya (yer), Tartar (yer osti dunyosi), Eros (ishq), Ereb (zulmat) va Kecha (Nyukta) vujudga keladilar. So‘ngra Geya Uran (osmon) va Dengizni vujudga keltiradi, Ereb – Efir (Nur)ni, Nyukta esa – Gemeru (Kun)ni tug‘diradi. Uran va Geya, bir-birlari bilan turmush qurib, jussasi juda katta xudolarni, bir ko‘zli pahlavonlarni va ellikta boshli va yuzta qo‘lli bahaybat polvonlar (gekatonxeylar)ni dunyoga keltiradilar.

Keyin Gesiod xudolar va titanlar o‘rtasidagi kurashni tasvirlaydiki, xudolar g‘alaba qilib, Zevsning saltanat taxtiga chiqishi bilan tugallanadi. Xudolar kelib chiqishining bunday tabaqalanishida tizimga solishga bo‘lgan birinchi urinish ko‘zga tashlanadiki (hali afsonaviy tafakkur ichida), ular keyinchalik qadimgi dunyo falsafasida rivojlangan koinot haqidagi tizimlarga olib keldilar.

Eramizdan oldingi VIII-VII asrlarda qadimgi Yunonistonda urug‘-qabilachilik jamiyat inqirozga yuz tutib, urug‘ zadogonlarining hokimiyati chegaralana boshlandi. Patriarxal quldorlik o‘z o‘rnini yangi, ilg‘orroq shakllarga bo‘shatib bera boshladi. Xo‘jalik rivoji bilan bog‘liq bo‘lgan yangi sinf siyosiy hokimiyatni bosib olib, tiraniyaga asoslangan tuzumni o‘rnatadi. Ushbu tabaqaning siyosiy va iqtisodiy qudratining oshishi bilan yunon madaniyati ham rivojlanadi. Buyuk ko‘chirish davrida an'anaviy yunon dini endi zamondoshlarning ma'naviy ehtiyojlariga javob bermay qoldi, negaki, unda insonni kelajak hayotda nima kutayapti degan savolga javob topish qiyin edi.

Bu masalani hal qilishga diniy-falsafiy ta'limot vakillari bo‘lgan orfiklar o‘zlaricha urinib ko‘rdilar. Insonning yerdagi hayoti - xudolar oldidagi gunohlari uchun kishilarga yuborilgan yaxlit azob-uqubatlar zanjiridir. Shu bilan birga orfiklar shunga ishonar edilarki, ruhlar abadiy bo‘lib, bir qator uzundan uzoq qayta qiyofalar tarzida boshqa odamlar tanasiga va hatto hayvonlar badaniga kirib, o‘zini yerdagi barcha iflosliklardan tozalab, abadiy huzur-halovatga erishishi mumkin. Inson tanasi o‘lmas ruhning faqatgina vaqtinchalik «zindon»i yoki hatto «qabr»i ekanligi haqidagi fikr, Pifagordan boshlab xristian diniy e'tiqodining asoschilarigacha, ko‘plab falsafiy idealizm va mistik e'tiqodidagilarga ta'sir etgan bo‘lib, birinchi marta orfiklar ta'limoti bag‘rida paydo bo‘lgan edi.

2-bob. QADIMGI DAVR FALSAFASI