Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Falsafa va din 
 Din  ham  falsafa  kabi  dunyoqarashlardan  biridir.  Shu  tufayli  ularning  taqdiri  avval 
boshdan  chatishib  ketgan.  Falsafa  ham,  din  ham  dunyoning  dunyoqarash  ta'rifini  yaratadi, 
tafakkurning  ma'lum  usullari  va  qadriyatlar    tizimini  shakllantiradi.  Diniy  ongni  tashvishga 
solgan  voqyea-hodisalar  ko‘pincha  falsafiy  tafakkur  sohasiga  ham  dahldor.  Bularning 
hammasi falsafa va dinni birlashtiradi. Biroq ular o‘rtasida prinsipial farqlar ham mavjud. 
Mantiqiy  ratsional  asoslarga  suyanadigan  falsafadan  farqli  o‘laroq  din  e'tiqodga 
asoslanadi.  Dinning  mana  shu  prinsipial  xususiyatini  xristian  cherkovi  otalaridan  biri 
Avgustin  quyidagi  postulatni  ifodalaganda  qayd  etgan:  «Tushunish  uchun  ishonaman». 
E'tiqod prinsipining haddan ziyod ifodasini Tertullan bergan: «Ishonaman, chunki  – bema'ni 
(absurd)dir». 
Har  qanday  din  aqida  (dogma)larga  asoslangan.  Ularning  asosida  Xudo  tomonidan 
yuborilgan vahiy – o‘gitlar, tamoyillar va muqaddas ilohiy matnlar yotadi. O‘zining «ilohiy» 
tusdaligi tufayli  muqaddas  matnlar  o‘zgarmasdir,  ularga  shubhali  qarash esa  -  Xudoga  shak 
keltirishdir. Falsafiy tafakkur hyech qachon u yoki bu darajada aqidaparast bo‘lmagan desak, 
xatolikka yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz. Biroq u ko‘pincha hur fikrli bo‘lgan. 
Din  bilan  falsafa  o‘rtasidagi  munosabat  turli  davr  va  har  xil  mintaqalarda  turlicha 
tushunilgan  hamda  ifodalangan.  Bir  xil  ta'limotlarda  falsafa  -  bu  «dinning  yo‘ldoshi  va 
emishgan  opa-singlisidir»:  ikkalasi  ham  bitta,  yagona  bilish  mavzusiga  ega,  biroq  mulohaza 
usuli bilan farqlanadi (Ibn-Rushd); boshqasida u – o‘z bekasi ilohiyotning yuvosh xizmatkori 
(P.Damiani),  uchinchi  ta'limotlarda  esa  haqiqiy  falsafa  -  dinning    muxolifi  va  batamom 
qarama-qarshisidir deyiladi (K.Marks, F.Nitsshe, B.Rassel). O‘rta asr yevropasida falsafiy hur 
fikrlikka qarshi katolik cherkovi tomonidan inkvizitsiya qo‘llanilgan, XX asrda esa SSSRda 
falsafiy ateizm diniy dunyoqarashga qarshi urush e'lon qildi. 
Har qanday rivojlangan diniy tizim hamisha o‘z aqidalarini tasdiqlash uchun falsafaning 
mantiqiy-metodologik  vositasidan  foydalangan  va  foydalanmoqda.  Shu  bois  katolitsizm, 
islom, buddaviy va boshqalarning falsafiy doktrina, ta'limotlari to‘g‘risida gapirish mumkin. 
Diniy  g‘oyalarga  asoslangan  tomizm  va  netomizm,  tasavvuf,  teyyardizm  kabi  falsafiy 
yo‘nalishlar ham mavjud.