Axmedov bekzod

3.2. Jismoniy ish paytidagi nafas. 

 

---

 

50 

Nafasning  asosiy  vazifasi  organizmga  kislorod  yetkazib  berish  va  karbonat 

angidridni  chiqarib  tashlash  bo’lganidan  u,  birinchi  navbatda,  moddaalar 

almashinuvining  shiddatiga  qarab  o’zgaradi.  Organizm  tinch  turgan  vaqtda  nafas 

olish sekin va yuzkai, ish qilganda esa chuqur va tez bo’ladi. 

Jismoniy  ish  va  sport  bilan  shug’ullanganda  kislorod  iste’mol  qilish  bir 

daqiqada  100  ml  ortganda  qonning  daqiqalik  hajmi  taxminan  800-1000  ml 

ko’payishi  hisoblab  topilgan.  Odam  tinch  turganda  kislorod  iste’mol  qilish  bir 

daqiqaga  250-300  ml  ga,  ish  vaqtida  esa  4500-5000  mlga  yetishi  mumkin. 

Jismoniy  ish  vaqtida  sistolik  hajm  uch  hissa  (70  dan  200  ml  gacha)  yurakning 

qisqarishlar chastotasi 2 va hatto 3 baravar ortgani (daqiqaga 70 dan 150 gacha va 

hatto 200 martagacha urgani) uchun ham shunchalik ko'p kislorod tashib berilishi 

mumkin. 

Jismoniy  mashqlar  va  jismoniy  ish  vaqtida  qon  hujayralarining  qon 

depolaridan chiqishi va terlash tulayli qondagi suv kamayishi, buning natijasida esa 

qonning  quyuqlanishi  va  gemoglobin  konsentrasiyasining  ko’tarilishi,  binobarin, 

qonning kislorod sig’imi ortishi uning kislorod tashishini oshiradi. 

Jismoniy  ish  bajarilayotganda  o’pka  ventilyasiyasini  va  qonning  daqiqalik 

hajmini  oshiradigan  sabablardan  biri  shuki,  to’qimalarda  sut  kislotasi  to’planib 

qonga o’tib turadi. Ayni vaqtda qondagi sut kislotasi mushaklar tinch turgandagi 5-

22  m

2

%  o’rniga  50-100  va  hatto  200  m

2

%  ga  yetishi  mumkin.  Sut  kislotasi 

karbonat  kislotani  natriy  va  kaliy  ionlari  bilan  bog’lanishdan  mahrum  qiladi, 

shuning  natijasida  qondagi  karbonat  angidrid  tarangligi  oshib,  nafas  markazi 

bevosita  va  refleks  yo’li  bilan  qo’zg’aladi.  Zo’r  berib  ishlayotgan  mushaklarga 

kislorod  yetishmay  qoladi  va  sut  kislotasining  bir  qismi  parchalanishning  oxirgi 

mahsulotlari  bo’lgan  karbonat  angidrid  hamda  suvgacha  oksidlana  olmaydi, 

shuning  uchun  mushaklar  bilan  ish  bajarilayotganda  sut  kislotasi  yig’ilib  qoladi. 

Bunday holatni A.Xill kislorod, qarzdorlik deb ataydi. Mushaklar bilan juda jadal 

ish  bajarilayotganda,  masalan,  sportchilar  g’oyat  og’ir  musobaqalarda 

qatnashganda kislorod qarzdorlik paydo bo’ladi. 

Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanadigan paytda mushaklardagi teri-mushak 

---

 

51 

reseptorlar  (proprioreseptorlar)ning  ta’sirlanishi  nafas  va  qon  aylanishini 

kuchaytiradigan  signal  bo’lib  qoladi.  Bu  vaqtda  nafas  olishning  har  qanday 

kuchayishida shu reflektor komponent qatnashadi. 

Mushaklar  bilan  bajariladigan  bir  ish  ko’p  marta  takrorlanganda  mushak 

proprioreseptorlarining  ta’sirlanishi  tufayli  nafas  olish  shartsiz  refleks  yo’li  bilan 

o’zgarishidan  tashqari,  shartli  refleks  yo’li  bilan  ham  kuchayadi  va  tezlashadi. 

Nafas  olishning  bunday  moslashuvchi  o’zgarishlari  odatdagi  ishni  bajarishdan 

oldingi  signallar  ta’sirida  paydo  bo’ladi  va  ishning  bajarilishini  osonlantiradigan 

o’zgarishlarni, ya’ni to’qimalarining kislorod bilan ta’minlanishini, kuchaytiruvchi 

va  sut  kislotasining  to’planishiga  to’sqinlik  qiluvchi  reaksiyalar  kompleksini 

vujudga keltiradi. 

Shunday  qilib,  jismoniy  mashg’ulotlar  vaqtida  mushaklar  ishlayotgan  da, 

birinchidan, organizmda ro’y beruvchi kimyoviy o’zgarishlar-karbonat angidrid va 

almashinuvda,  reflektor  ta’sirlar  o’pka  ventilyasiyasini  oshiradi.  Jismoniy  ish 

bajarib