Axmedov bekzod

3.4. Mushaklarning charchashi 

52 

3.5. Jismoniy mashq qilish (trenirovka) 

54 

3.6. Ish paytida fiziologik funksiyalarning holati. 

61 

3.7. Charchash va uning rivojlanish mexanizmlari 

62 

3.8. Tiklanish 

63 

IV. Bob. Tashqi muhitning alohida sharoitlarida odamlar 

qobiliyatining fiziologik asoslari

 

65 

4.1. Harorat yuqori bo’lgan sharoitlarda organizm 

funktsiyalarining o’zgarishi

 

66 

4.2. Sportchining yuqori haroratli sharoitga adaptatsiyasi (moslashishi) 

72 

4.3.

 

Yuqori  haroratli  sharoitlarga  moslashishda  yuzaga  keladigan 

fiziologik o’zgarishlar 

73 

MUHOKAMA 

75 

XULOSALAR 

79 

TAVSIYALAR 

80 

ADABIYOTLAR RO’YXATI 

82 

 

---

 

4 

KIRISH 

1. 

Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi 

 

«Madaniyat»  tushunchasi  dastavval  Qadimgi  Rimda  «natura»  ya`ni  tabiat 

tushunchasiga  muqobil  holda  foydalanilgani  yaxshi  ma`lum.  «Madaniyat» 

tushunchasi odata qayta ishlov berilgan, qaytadan bajarilgan, sun`iy yaratilgan nav 

va  zotlarni  belgilab  bergan  ya`ni  tabiiy  dastlabki  yuzaga  kelgan,  yovvoiy 

holatdagiga  qarama-qarshi  bo’lgan  insonlar  tomonidan  parvarish  qilinayotgan  va 

yovvoiy  holda  rivojlanayotgan  organizmlarni  farqlash  uchun  foydalanilgan. 

«Madaniyat»  tushunchasi  vaqtlar  o’tish  bilan,  ular  o’zlarining  umumiy 

xususiyatlari bilan tabiyiga qarama-qarshi, tabiatga bog’liq bo’lmagan va odamlar 

mehnati  bilan  yuzaga  kelgan,  o’ziga  juda  keng  qo’lamdagi  predmetlar,  hodisalar, 

jismoniy harakatlarni qamrab oldi. 

Jismoniy  madaniyat,  madaniyatning  bir  ko’rinishi  bo’lib,  inson  tabiatini 

jismonan  qayta  qo’rilishi  va  dunyo  qonuniyatlarini  anglab  etishga  erishiladigan 

natijalar,  odamlar  salomatligining  holati,  uning  ijodiy  mehnatining  davomiyligi, 

jamiyat  hayotining    turli  jabholarida  samarali  mehnat  qilishga  jismoniy 

tayyorgarlik darajasi va jismoniy imkoniyatlari shaklida qayd qilinadi. 

Odamlarning  ko’pincha  o’zlarining  iqtisodiy  ilmiy,  jismoniy  va  boshqa 

mavkurasidan  kelib  chiqib,  noqulay  sharoitlarni  o’zlarining    vaqtinchalik    yoki 

doimiy yashash joylarida aylantirganlar. 

Hozirgi  vaqtda  turli  ekstremal  sharoitlarning  organizmga  ta`siri  haqida  etarli 

ma`lumotlar  to’plangan  bo’lsada  jismoniy  sifatlar  va  sport  tayyorgarligi  haqida 

aniq ma`lumotlar etarli emas.  Sport turi, musobaqa tavsifi, sportchilar tayyorgarlik 

darajasi,  sportchining  funktsiyalari,  ularning  boshqarilishi  va  rivojlanishi  kam 

o’rganilgan yoki qarama-qarshi xulosalar qilingan. 

Ma`lumki,  oliy  malakali  sportchilar  zahirasini  tayyorlashdan  maqsad 

shundaki,  yosh  sportchilar  yuqori  natijalar  sportiga  o’tar  ekanlar,  oliy  toifali 

sportchi bo’lishlari uchun barcha imkoniyatlarga ega bo’lishlari kerak. 

Yosh  avlodning  har  tomonlama  barkamol  bo’lishida  jismoniy  madaniyat 

---

 

5 

asosiy  o’rinlardan  birini  egallaydi.  Mustaqilligimiz  tufayli  ishlab  chiqilgan 

«Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»  kabi  hujjatlarda  mamlakatimizda  ta’lim 

tizimini  takomillashtirish  va  Vatanning  ravnaqini  taminlaydigan  yosh  avlodni 

tarbiyalab  voyaga  yetgazish  uchun  muhim  tadbirlar  ko’zda  tutilmoqda. 

O’quvchilarni  jismoniy  jihatdan ilmiy-nazariy  bilimlar bilan qurollantirish, ularni 

bu  boradagi  ko’nikma  va  malakalar  bilan  oshno  qilish  jismoniy  tarbiya  va  sport 

fiziologiyasining  asosiy  vazifalaridir.  Sportchilarning  turli  tabiiy  sharoitlarga 

moslashishi  (adaptasiyasi),  ularni  jismoniy  rivojlantirish  va  ularga  sport 

fiziologiyasi bo’yicha bilim berish asosiy vazifalardan biridir. 

Jismoniy  mashqlar  har  bir  insonning  hayotida  muhim,  lekin  har  xildagi 

ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  esa  organizmning  individual  morfologik  va  fiziologik 

(funksional)  xususiyatlariga  bog’liqdir.  Masalan,  jismoniy  rivojlanishdan  qolgan 

yosh  bolalar  uchun  korreksiyalovchi  jismoniy  mashqlar  zarur  bo’lsa,  boshqalari 

uchun,  yani  qaysidir  sport  turi  bo’yicha  rekord  natijalariga  erishish  imkoniyatiga 

ega bo’lganlar uchun esa sport bilan jaddal shug’ullanishni tavsiya qilish mumkin. 

Sportga  tanlash  -  bu  tanlab  olinadiganlarni  qobiliyatini  oldindan  aniqlash  asosida 

sport  faoliyatini  bajarishi  mumkin  ekanligini  tasdiqlashdir.  Sportga  tanlash  - 

murabbiv faoliyatining ajralmas qismidir. 

Tayyorgarlik ko’rish darslarida yoki musobaqalar paytida odam organizmida 

yuz beradigan funksional holatlarning uch davri farqlanadi: Startoldi, asosiy ishchi 

va tiklanish davrlari. Musobaqalar boshlanishidan bir necha daqiqa yoki soat oldin 

yurakning  qisqarish  chastotasi,  qon  aylanishining  sistolik  va  daqiqalik  hajmi 

ortadi, arterial qon bosimi ko’tariladi, o’pka ventilyasiyasi, energiya xarajati, tana 

harorati  va  organizmni  neyro-gormonal  tizimlarining  faoliyati  oshadi.  Bu 

reaksiyalarning  ortishi  yoki  susayishi  shartsiz  va  shartli  reflektor  faoliyati  orqali 

amalga oshiriladi. 

Sport  mashqlarini  bajarish  oldidan  insonning  ish  qobiliyatini  sekin-asta 

oshirib  borishi  tayyorgarlik  ko’rish  deb  ataladi.  Bu  vaqtda  harakat  va  vegetativ 

funksiyalarning  yangi,  ancha  kuchlanishi,  faoliyati,  tartibini  va  harakat 

uyg’unligining  boshqarilishini  neyrogumoral  mexanizmlarini  qayta  shakllanishi 

---

 

6 

yuz beradi. 

Tayyorgarlik ko’rish paytida fiziologik tizimlar faoliyatining kuchayish tezligi 

bir  xil  bo’lmaydi.  Yuqori  qo’zg’aluvchanlik  va  labillik  xususiyatiga  ega  bo’lgan 

harakatlanish apparatlari yangi ish darajasiga vegetativ tizimga nisbatan ancha tez 

moslashadi.  Masalan,  jadal  yugurish  paytida  harakatning  maksimal  tezligiga  5-6 

soniyalarda  erishiladi.  Shu  vaqtning  o’zida  mushaklarning  arterial  qon  tomirlari 

60-90 soniyalar davomida kengayadi, lekin yurakning qisqarish chastotasi, sistolik 

hajm va kislorodning daqiqalik hajmlari esa o’zlarining maksimal darajasiga faqat 

1,5-2  daqiqadan  keyin  yetadi.  Hattoki,  maksimal  aerob  quvvatli  ish  paytida  talab 

qilingan  kislorodni  istemol  qilish  darajasiga  faqat  2-3  daqiqadan  keyingina 

erishiladi. 

Shunday  qilib,  ish  paytida  fiziologik  funksiyalarning  haqiqiy  va 

yolg’ondakam turg’un holatlari farqlanadi. 

Haqiqiy  turg’un  holat,  harakat  apparatlarining  va  ularning  taminlanishida 

ishtirok  etuvchi  vegetativ  tizimlarning  yuqori  darajada  kelishishi  bilan 

xarakterlanadi.  «Yolg’on»  turg’un  holatda  esa  mushaklar  kislorodga  bo’lgan 

talabni  qondirolmaydi.  Bu  juda  ajoyib  fenomenning  fiziologik  mexanizmlari 

haligacha  o’rganilmagan  va  ushbu  soha  bo’yicha  qator  izlanishlar  olib  borilishi 

talab qilinadi. 

Jismoniy  madaniyat  va  sport  sohalarida  rejalashtirilgan  natijalar  jamiyatning 

ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  dasturi  bilan  bog’liq  bo’lib,  shaxsni  har  tomonlama 

va garmonik rivojlanishini taminlashni, uning jismoniy va manaviy kuchini ancha 

to’liq  ochib  berishdan  iborat.  Jismoniy  tarbiyalashning  maqsadi  uning  amalda 

yo’naltirilishi bilan konkretlashtiriladi va o’sayotgan avlodni faol ijobiy mehnatga 

va vatan himoyasiga har tomonlama jismoniy jihatdan tayyorlashda yordam beradi. 

Amaliy  yo’nalishi  shundan  iboratki,  sportchilarning  jismoniv  imkoniyatlarini 

maksimal darajada rivojlanishini belgilab beradi, jismoniy tabiatni chegarasinigina 

aniqlaydi.  Bu  chegaraning  ko’lamidan  chiqish  uchun  sportchilarning  funksional 

imkoniyatlarini maksimal darajada ochish imkoniyatini beradi. 

Hozirda  asosiy  funksional  tizimlarda  (nafas,  yurak-  tomirlar,  gemodinamika 

---

 

7 

va  nerv-endokrin  tizimlar)  da  yuz  beradigan  o’zgarishlarning  yo’nalishlarini 

ko’rsatib  berishi  mumkin.  Ammo  turli  sharoitlarda  odam  organizmining 

bosqichma-bosqich  moslashish  harakteri  eng  kam  o’rganilgan  jabhadir. Shu  bilan 

birga, muammoning bu tomonini o’rganish va ilmiy asoslash sport fziologiyasi va 

sport tabbiyoti uchun ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega. 

Yuqorida  keltirilgan  ilmiy  asoslarga  ko’ra  tinchlik  paytida  ham  jismoniy 

yuklama  bajarilganidan  keyin  ham  nafas  va  qon  aylanish  kabi  hayotiy  muhim 

tizimlarning  faoliyati  amalda  organizmdagi  zahiralarning  kamayishi  yo’nalishida 

borishini ko’rsatadi. 

Tayyorgarlik ko’rish darslarida yoki musobaqalar paytida odam organizmida 

yuz beradigan funksional holatlarni aniqlashdan iborat. Sportchilarning emosional 

statusi  va  fiziologik  funksiyalarining  o’zgarish  harakterlariga  bog’liq  holda 

funksional  holatlarning  o’zgarishini  hamda  razmerini,  tayyorgarlik  ko’rish  va 

jismoniy  ish  paytida  fiziologik  funksiyalar  holatini  aniqlashdan  iborat  edi. 

Charchashni yoyilishi va rivojlanish mexanizmlari hamda asab-mushak sinapsidagi 

o’zgarishlarini  belgilab  olish  va  vegetativ  funksiyalar  holatlarini  aniqlash  ushbu 

ishning asosiy maqsadi edi.