Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

Ammoniy fosfatlarning xossalari. Ammoniy fosfatlari, odatda, fosfat kislota tuzlari – ammoniy digidrofosfat yoki monoammoniyfosfat [MAF] NH₄H₂PO₄, ammoniy gidrofosfat yoki diammoniyfosfat [DAF] (NH₄)₂HPO₄, va ammoniy fosfat yoki triammoniyfosfat (NH₄)₃PO₄ nomlari bilan yuritiladi. Eng barqaror birikma monoammoniyfosfat hisoblanadi, uni 100-110°C gacha qizdirilganda amalda ammiakning ajralishi kuzatilmaydi. Diammoniyfosfat 70°C haroratdayoq ammiak yo’qota boshlaydi va monoammoniyfosfatga aylanadi:
(NH₄)₂HPO₄  NH₄H₂PO₄  NH₃
triammoniyfosfat esa havoda 30-40°C da parchalanadi, shuning uchun uni sanoatda ishlab chiqarilmaydi.
100°C da NH₄H₂PO₄ ustidagi ammiak bug’ining bosimi amalda nolga, (NH₄)₂HPO₄ ustidagi – 1,2 ga, (NH₄)₃PO₄ ustidagi esa – 85,7 kPa ga tengdir. 125°C da bu tuzlar ustidagi NH₃ ning bosimi muvofiq holda 0,008, 4,5 va 157 kPa gacha ortadi. 190,5°C da monoammoniyfosfat ozgina miqdordagi NH₃ yo’qotib suyuqlanadi. Bu haroratda uning degidratlanishi sekinlik bilan sodir bo’lib, ammoniy polifosfatlariga aylanadi va bu jarayon haroratning ortishi bilan tezlashadi.
20°C dagi to’yingan suvli eritmada: 27,2% NH₄H₂PO₄ yoki 40,8% (NH₄)₂HPO₄ bo’ladi; qaynash harorati (109,4^OC) da esa 71,8% NH₄H₂PO₄ bo’ladi. NH₃ – H₃PO₄ – H₂O sistemadagi eruvchanlik 8 – rasmda tasvirlangan.



8 – rasm. 25 va 75°C haroratdagi NH₃ – H₃PO₄ – H₂O sistemadagi eruvchanlik izotermasi.
25°C dagi NH₄H₂PO₄ – (NH₄)₂HPO₄ – H₂O sistemasida eruvchanlik diagrammasi (9-rasm) dan ko’rinadiki, monoammoniyfosfat konsentratsiyasining ortishi bilan diammoniyfosfatning eruvchanligi amalda o’zgarmaydi; diammoniyfosfat konsentratsiyasining ko’tarilishi bilan esa monoammoniyfosfatning eruvchanligi ortadi; u NH₃:H₃PO₄ molyar nisbati ~1,5 ga teng bo’lganda maksimumga erishadi. 0,1 M eritmaning pH qiymati: NH₄H₂PO₄ uchun – 4,4, (NH₄)₂HPO₄ uchun – 8,0 va (NH₄)₃PO₄ uchun esa – 9,4 ga tengdir.

9 – rasm. 25°C haroratdagi NH₄H₂PO₄ – (NH₄)₂HPO₄ – H₂O sistemadagi eruvchanlik izotermasi.
Mono- va diammoniyfosfatlarning gigroskopikligi kamdir. 50°C dagi NH₄H₂PO₄ ning gigroskopiklik nuqtasi 88% ga, 15°C da esa – 97% ga tengdir (texnik mahsulotlarda qo’shimchalarning ishtirok etishi uning gigroskopikligini oshiradi).
Ammoniy fosfatlari qishloq xujaligida o’g’it sifatida keng qo’llaniladi. Ular yuqori konsentratsiyali ballastsiz o’g’itlar hisoblanadi va tarkibida ikkita asosiy ozuqa elementlari – suvda eruvchan shakldagi azot va fosfor tutadi.
Toza monoammoniyfosfatda 12,2% N va 61,7% P₂O₅ (jami 73,9%), diammoniyfosfatda – 21,2% N va 53,8% P₂O₅ (75,0%) bo’ladi. Diammoniyfosfatda ozuqa moddalarining N:P₂O₅ massa nisbati (1:2,5) monoammoniynisbatdagi (1:5,1) ga nisbatan ancha maqbul bo’ladi.
Ammoniyli-fosfatli o’g’itlardan ammofos – oz miqdordagi (~10%) diammoniy-fosfat qo’shimchasi bo’lgan monoammoniyfosfat ko’p miqdorda ishlab chiqariladi.
Davlat standartlari (DAST 18918-85) talablariga muvofiq, donadorlangan ammofos ikki xil markada: A – apatit konsentratidan va B - fosforitdan olingan Ekstraksion fosfat kislotani ammiak bilan neytrallash natijasida ishlab chiqariladi. A markali oliy va 1-sifat kategoriyali va B markali oliy va 1-sifat kategoriyali mahsulotlar tarkibida, muvofiq ravishda: 52 va 501% dan kam bo’lmagan, 44 va 421% dan kam bo’lmagan P₂O_5o’zl.; 48, 46, 34 va 32% P₂O_5s.e.; 121, 121, 111 va 101% N va 1% dan ko’p bo’lmagan H₂O bo’ladi. O’lchamlari 1-4 mm bo’lgan donachalarning ulushi oliy navda 95% dan va birinchi navda 90% dan kam bo’lmasligi kerak. Ammofosdagi N:P₂O₅ nisbati ~1:4 ga tengdir.
Tarkibida diammoniyfosfat va fosfat kislotadan o’tadigan qo’shimchalari bo’lgan azot bo’yicha nisbatan konsentrlangan o’g’it – diammofos ham ishlab chiqariladi. Agar diammofos ishlab chiqarish uchun apatit konsentratidan olingan Ekstraksion fosfat kislota ishlatilsa, bunda mahsulot tarkibida: 481% P₂O_5o’zl., 18% dan kam bo’lmagan N va 1,5% dan ko’p bo’lmagan H₂O bo’ladi. N:P₂O₅ nisbati katta bo’lgan o’g’it ishlab chiqarish uchun ammofos va diammofosga azotli o’g’itlar – ammoniy nitrat yoki karbamid qo’shiladi.
Termik yoki tozalangan Ekstraksion fosfat kislotadan olinadigan diammoniyfosfat hayvonlar ozuqasi uchun ishlatiladi. Ammoniy fosfatlari, shuningdek, oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida ham ishlatiladi; ular antipirenlar sifatida va qurilish materiallarining yong’inga bardoshliligini oshirish uchun ishlatiladi.