Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

1.2. Monoammoniyfosfat va diammoniyfosfat ishlab chiqarish.
Termik fosfat kislotadan olinadigan ammoniy fosfatlari yuqori tozalikka ega va asosan, oziq-ovqat, farmasevtika sanoatlarida va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Termik kislotada 77% dan ortiq H₃PO₄ bo’lmaydi. Boshlang’ich kislotaga kristallantirish bosqichida qoladigan eritma aralashtiriladi va uni NH₃:H₃PO₄ molyar nisbati ~1 ga teng bo’lguncha neytrallanadi, hosil bo’lgan monoammoniyfosfat suspenziyasi qo’shimcha kristallanishi uchun sovutiladi; so’ngra kristallar filtrlanadi, quritiladi, eritma esa reaktorga qaytariladi.
Kristalli diammoniyfosfat olish ikki bosqichda o’tkaziladi, chunki barcha ammiakni birdaniga berilishi hisobiga massa kuchli darajada qiziydi va juda quyuq suspenziya hosil bo’ladi, bu esa ammiakning yo’qotilishiga olib keladi. Termik kislota (47-48% P₂O₅) NH₃:H₃PO₄  0,7 nisbatgacha neytrallanadi, suspenziya kristallanish siklidan qaytgan eritma bilan aralashtiriladi va vakuum kristallizatorga yuboriladi, u yerda yetarli darajagacha ammoniylanadi. Sovutilgan suspenziya quyultiriladi, sentrifugada diammoniyfosfat kristallari ajratiladi va to’g’ri oqimli barabanli quritgichda quritiladi.
Jarayonni bitta bosqichda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda 75-85% li termik fosfat kislota va ammiak gazi ichida kristallanish siklidan qaytarilgan eritma bo’lgan saturatorga muntazam berib turiladi. Reaksion massa orqali havo purkalishi natijasida suvning bug’lanishi hisobiga haroratni 60-70°C da ushlab turiladi. Saturatorda hosil bo’ladigan diammoniy kristallari sentrifugaga suspenziya tarzida chiqariladi, unda ajratiladigan eritma saturatorga qaytariladi. Bu jarayonning va saturatorning sxemasi xuddi ammoniy sulfat olishdagi kabi bo’ladi.
Ekstraksion fosfat kislotani neytrallashda cho’kmaga ajraladigan qo’shimchalar tayyor mahsulot tarkibida qoladi, uni ifloslantiradi va asosiy komponentlar miqdorini kamaytiradi. Ekstraksion fosfat kislotadan nisbatan toza mahsulot olish uchun neytrallanish jarayonini ikki bosqichda o’tkazish mumkin.
Birinchi bosqichda bug’latilmagan kislota pH  44,5 gacha neytrallanadi, bunda qo’shimchalarning ko’p qismi cho’kmaga ajraladi, so’ngra ularni asosiy eritmadan ajratiladi. Filtrlangan cho’kma 5-6% namlikkacha quritiladi va u antipiren sifatida ishlatilishi mumkin. Cho’kma tarkibida 5% NH₃ va 30-35% o’zlashadigan shakldagi P₂O₅ bo’ladi. Agar ekstraksion fosfat kislotada magniy ionlari (masalan, uni Qoratog’ yoki Qizilqum fosforitidan olingan) bo’lsa, unda birinchi bosqich neytrallanishdan magniyammoniyfosfat NH₄MgPO₄ cho’kmaga tushadi, uni ajratib olish va quritish natijasida azotning sitratli eruvchan shakldagi azotli-magniyli o’g’iti sifatida iste’molga chiqarilishi mumkin.
Tarkibida, asosan, monoammoniyfosfat bo’lgan eritma vakuum ostida 34-36% P₂O₅ bo’lguncha bug’latiladi. Tozalangan va qisman neytrallangan eritmani bug’latish, oldindan fosfat kislotani bug’latilishiga nisbatan anchagina sodda va korroziyalanish kam bo’ladi. Chunki fosfat kislota bug’latilganda bug’latish jihozlarining qizdirish elementlariga quyqa o’tirib qoladi, kuchli kislotali muhitda va yuqori haroratda korroziyalanish tezlashadi. Bug’latilgan tozalangan eritma 18-20°C gacha sovutilib, monoammoniyfosfat olinadi. Cho’kmaga tushgan kristallar sentrifugada ajratiladi va quritiladi. Eritma esa bug’latish sikliga qaytariladi.
Diammoniyfosfat olish uchun bug’latilgan monoammoniyfosfat eritmasi ikkinchi bosqichda pH  8 gacha qo’shimcha ammiak bilan to’yintiriladi. Ammiak yo’qotilishining oldini olish uchun to’yintirish 80^OC dan past haroratda o’tkaziladi. So’ngra diammoniyfosfat eritmasi kristallantirishga yuboriladi, sentrifugalanadi va ajratilgan diammoniyfosfat quritiladi. Diammoniyfosfatdan ammiakni yo’qotilishini va monoammoniyfosfatga aylanishini oldini olish uchun uni 60^OC da quritiladi. Monoammoniyfosfatning quritilishi esa 100-110^OC gacha o’tkazilishi mumkin. Sxemasi 3–rasmda tasvirlangan qurilmada termik fosfat kislotadan ham, Ekstraksion fosfat kislotadan ham mono- yoki diammoniyfosfat ishlab chiqarilishi mumkin.

3 – rasm. Ammoniy ortofosfatlari ishlab chiqarish uchun qurilma sxemasi: 1 – birinchi bosqich saturatori; 2 - quyultirgich; 3,9 – sentrifuga; 4 – issiq suv uchun bak; 5 – birinchi bosqich cho’kmasi uchun barabanli quritgich; 6 – ammoniy fosfat eritmasining yig’gichi; 7 – ikkinchi bosqich bug’latish tizimi; 8 – mono- yoki diammoniyfosfat uchun kristallizator; 10 – ikkinchi bosqich saturatori; 11 – kristallanish siklidan qolgan eritma yig’gichi; 12 – mono- yoki diammoniyfosfat uchun quritgich.