Axborot texnologiyalari universiteti mustaqil ish

---

MUHAMMAD AL-XORAZIMIY NOMIDAGI TOSHKERNT 
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
 
 
 
MUSTAQIL ISH 
Mavzu: Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat 
yuritish 
 
 
 
Bajardi: Toxirjonov Abduvohid 
Tekshirdi: Xasanova Nigora Asqarovna 
Guruh: 110-19 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent 2022 

---

Mavzu: Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat 
yuritish 
Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitidagi byudjet-soliq va pul-kredit siyosati 
qayd qilingan valyuta kursi sharoitidagiga nisbatan mutlaqo boshqacha 
natijalar beradi. Endi rollarni taqsimlash muammosini toʻgʻri hal qilish teskari 
koʻrinish oladi. Byudjet
-
soliq siyosati savdo, demak, toʻlov balansi uchun pul
-
kredit siyosatiga nisbatan katta ahamiyat kasb etadi. Aynan byudjet-soliq 
siyosatidan tashqi balansga erish uchun foydalanish maqsadga muvofiq boʻladi.
Ichki balansni ta’minlashda esa pul
-kredit siyosatidan foydalanish birinchi 
planga chiqadi. 
Agar qayd qilingan valyuta kursi sharoitida ichki pul siyosati almashinuv 
kursini quvvatlab turishni ham koʻzda tutgan boʻlsa, suzib yuruvchi valyuta 
kursi sharoitida u bunday vazifadan ozod qilinadi va ichki muammolarni hal 
qilish uchun samaraliroq ishlatilishi mumkin. 
Pul taklifini kengaytirish foiz stavkalarini pasaytiradi va xarajatlarning 
oshishiga olib keladi. Ma’lumki xarajatlarning ortishi importning oʻsishini 
ragʻbatlantiradi va savdo balansini yomonlashtiradi. Toʻlov balansining 
taqchilligi yuzaga kelishiga foiz stavkasining pasayishi sababli kapitalning 
mamlakatdan chiqib ketishi ham ta’sir koʻrsatadi. Lekin egiluvchan valyuta 
kursi sharoitida taqchillik saqlanib qolmaydi. Importning oʻsishi va kapitalning 
oqib ketishi xorijiy valyutaga talab oshishiga olib keladi va milliy valyuta 
qadrsizlanadi. 
Bu 
qadrsizlanish 
mamlakat 
eksportchilarining 
raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Oqibatda savdo balansi yaxshilanadi. 
Eksportning ortishi mamlakatimiz mahsulotiga boʻlgan talabning oʻsishini 
anglatadi va pul massasining dastlabki oʻsishi natijasida yuzaga kel
gan 
iqtisodiy yuksalishni yanada kuchaytiradi. 

---

Demak, pul siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul taklifining oʻsishi orqali) 
va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda eksportning oʻsishi orqali) 
ta’sir koʻrsatadi.
Kapitalning oqib ketishiga v
a oʻz navbatida milliy valyutaning qadrsizlanishi 
darajasiga ta’sir koʻrsatgani uchun ham kapitalning mobilligi muhim 
ahamiyatga egadir. 
Ammo, pul-kredit siyosati murakkab yetkazib berish mexanizmiga egaligi 
sababli uning ishlab chiqarish hajmiga ijobiy t
a’siri ishlab chiqarishni 
kengaytirishning ichki ragʻbatlari (foiz stavkasining pasayishi) orqali emas, 
balki koʻproq tashqi dunyo orqali roʻy beradi deb tasavvur qilish mumkin. 
Boshqacha aytganda, kapitalning chiqib ketishi va valyutaning qadrsizlanishi 
s
haroitida mamlakat mahsulotlariga talabning oʻsishi uning eksportiga 
talabning oshishi hisobiga roʻy beradi. Shu sababli pul siyosatining ichki 
balansga ijobiy ta’siri oʻziga xos xususiyatga ega. Suzib yuruvchi valyuta kursi 
sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligini baholash yanada 
murakkabroqdir. Ma’lumki, davlat xarajatlarining ortishi ichki va tashqi 
muvozanatga ikki yoʻnalishda: daromad orqali va foiz stavkasi orqali ta’sir 
koʻrsatadi. Daromadlarning ortishi (multiplikator samarasi orqali) i
mportni 
koʻpaytiradi, savdo balansini yomonlashtiradi va milliy valyutaning kursini 
pasaytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi, shuningdek, hukumat olayotgan 
qarzlarini koʻpaytirayotganligini anglatadi, bu esa foiz stavkalarining ortishiga 
olib keladi. Yuqoriroq foiz stavkalari esa xorijdan kapital oqib kelishini 
ragʻbatlantiradi. Bu esa milliy valyuta kursini oshiradi va kapital harakati 
schyotini yaxshilaydi. Yakuniy natija esa kapitalning mobilligi darajasiga 
bogʻliq boʻladi.
Kapitalning past mobilligi sharoitida byudjet ekspansiyasi daromad orqali 
koʻproq ta’sir koʻrsatadi. Kapitalning uncha koʻp boʻlmagan miqdorda oqib 
kelishi savdo balansining taqchilligini qoplay olmaydi va oqibatda valyuta kursi 
pasayadi. 

---

Milliy valyutaning arzonlashishi eksportni
ng oʻsishi uchun qulay sharoit 
yaratadi va toʻlov balansining taqchilligini bartaraf qilish imkonini beradi. 
Eksportning ortishi, shuningdek, byudjet ekspansiyasining ichki ishlab 
chiqarishga ijobiy ta’sirini toʻldiradi.
Shu bilan birga kapitalning mobilligi ortib borishi bilan kapital schyotining 
toʻlov balansi va valyuta kursiga ta’siri kuchaya boradi. Kapitalning yuqori 
mobilligi sharoitida uning oqib kelishi sababli roʻy bergan valyuta kursining 
koʻtarilishi tendensiyasi ustunlik qiladi. Bu eksportning
qisqarishiga va savdo 
balansi taqchilligining ortishiga olib keladi. Kapitalning katta miqdorda oqib 
kelishi bu taqchillikni qoplash va toʻlov balansini muvozanatlashtirish imkonini 
beradi. Ammo byudjet ekspansiyasining ishlab chiqarish hajmiga yakuniy 
ta
’siri deyarli nolga teng boʻladi. Bunga kuchli siqib chiqarish samarasi 
mavjudligi, ya’ni xususiy investitsiyalarni foiz stavkasining oshishi orqali va 
eksportni almashinuv kursining oshishi orqali siqib chiqarilishi sabab boʻladi.
Shunday qilib, pul siyo
satining ichki daromadga aniq ijobiy ta’siridan farqli 
ravishda byudjet-soliq siyosati kapitalning past mobilligi sharoitidagina 
samarali boʻladi.
Xulosa yasab, pul va byudjet-soliq siyosatining, tashqi balansni saqlab turgan 
holda ishlab chiqarish hajmig
a ta’sir koʻrsatishi nuqtayi nazaridan, nisbiy 
samaradorligini baholashimiz mumkin. 
Ma’lumki, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida ichki monetar siyosat amalda 
“falajlangan” boʻladi va faqat byudjet
-soliq siyosatigina samara beradi va bu 
samara kapitaln
ing mobilligi ortishi bilan koʻpayib boradi.
Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish hajmiga, 
shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday boʻlishidan qat’iy nazar pul
-kredit 
siyosati ijobiy ta’sir koʻrsatadi.
Inflatsiya (lot. Infl atio —
shishish, boʻrtish, koʻtarilish), pulning qadrsizlanishi 
—
tovar-
pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada xoʻjalik aylanmasi 
ehtiyojlaridan ortiq darajada qogʻoz pullar miqdorining koʻpayib ketishi, pul 

---

massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovar bilan 
taʼminlanmagan pullarning paydo boʻlishi. I. Birinchi galda sifati 
yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining koʻtarilishi koʻrinishida, 
shuningdek, oltin va chet el valyutasining milliy valyutaga nisbatan 
qimmatlashishi shak
lida yuz beradi. Tovar ishlab chiqarishning toʻlov 
qobiliyatiga ega talab oʻsishidan ortda qolishi, bozorda talabga javob 
bermaydigan tovarlarning koʻpayib ketishi, byudjet kamomadlarini qoplash 
uchun qoʻshimcha pul emissiyasi, investitsiyalarnm emissiya h
isobidan 
moliyalashtirish, monopol narxning mavjudligi, narxni oshib keti-shidan 
hadiksirab tovarlarni keragidan ortiq harid etish, mamlakatga qadrsizlangan 
chet el valyutasining koʻplab kirib kelishi va boshqa omillar I.ni yuzaga 
keltiradi. I. Jarayoni na
rxlarning oʻsishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib 
ketishi, makroiqtisodiy beqarorlik natijasidir. «I.» termini dastlab 1861
—
1865-
yillarda Shim. Amerikada, soʻngra Fransiya va Germaniyada qoʻllanilgan. 
Tovarpul muvozanatiga koʻra, pul massasi (M) pul
miqdori (t)ning pul oboroti 
tezligi (V)ra koʻpaytmasi boʻlib, bu tovar massasi (T)ga, yaʼni bir tovar 
narxining ® tovarlar miqdori (Q)ra koʻpaytmasiga teng boʻlishi kerak. Bunda 
M=T yoki mV=PQ tengligi hosil boʻladi. Agar pul koʻpayib ketsa M>T, yaʼni 
pul
ning bir qismi ortiqcha boʻladi. Agar pul miqdori oʻzgarmaganda tovar 
miqdori qisqarib ketsa Tnarxlarning oʻsishini keltirib chiqaradi, chunki narx tovar birligiga beriladigan 
pul miqdoridir. I. Bu faqat pu
l bilan bogʻliq hodisa emas, balki iqtisodiyot 
yuksalganda qisqaradigan, tushkunlik paytida kuchayadigan iqtisodiy holat 
mahsuli. 
Oltin va kumush muomalada boʻlgan sharoitlarda I. Yuz bermaydi, chunki ular 
boylik belgisi emas, balki real boylikdir. Pullarning zarur miqdori uning 
xazinalik vazifasi orqali boshqarib turiladi. Agar tangalar harid uchun zarur 
boʻlganidan ortiq boʻlsa, ortiqcha pul xazina sifatida toʻplanadi va bunda ular 
qadrsizlanmaydi. Bozorda tovarlar koʻpayib pulga ehtiyoj boʻlganda ular 
j
amgʻarmadan olinib yana savdo muomalalarida qatnashadi. Qogʻoz pullar real 
boylik emas, balki uning ramzidir. Qogʻoz pullar boylik vazifasini oʻtay olmaydi 
va ularning ortiqchaligi I.ga sabab boʻladi. Shu sababli pul jamgʻarmalarini 
koʻchmas mulk yoki qimmatbaho buyumlar sotib olish yoʻli bilan saqlash 
ishonchliroq hisoblanadi. Gʻarb ilmiy manbalarida yillik I. Surʼati 10% gacha 
boʻlganda qisman (moʻʼtadil) hisoblanib, ijtimoiy mushkullik deb qaralmaydi. 
Ak-sincha, u muayyan darajada iqtisodiyotni jadallashtirishga turtki beradi. 

---

Pekin I. Surʼati 10% dan oshganda juda xavfli tus oladi. Ayniqsa 
giperinflyasiyasa narxlar bir necha foiz emas, balki bir necha marta oshib 
iqtisodiyotni izdan chiqaradi. 
I.ning ochiq va yashirin (bostirma) turlari mavjud. Ochiq I. Erkin narxlar amal 
qiluvchi bozorlarda kuzatiladi. Narxlarning notekis oʻsishi bozor mexanizmini 
buzadi, lekin uni yoʻqotmaydi. Iqtisodiyot bozor oʻzgarishlariga oʻz aks taʼsirini 
koʻrsataveradi va turli bozorlar muvozanat yoʻnalishiga oʻzi moslas
hadi. 
Yashirin I. Sharoitida vaziyat boshqacha boʻlib, davlat narxlar oshishidan 
xavotirga tushib, bunga qarshi kurashga kiradi, daromad va narxlar ustidan, 
ularni muayyan darajada muzlatgan holda yalpi maʼmuriy nazorat oʻrngaadi. 
Yashirin I. Bozorning oʻz
-
oʻzini tartibga solish mexanizmini izdan chiqaradi. 
Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xa-
rajatlari yuqori boʻlgan sohalarga 
kapital yotqizishdan manfaatdorlikni yoʻqqa chiqaradi. Shu sababli bu sohadan 
kapitalning qrldiqlari ham chi-qib ketishga harakat qiladi va tovarlar 
taqchilligiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotida taqchillik narxlarning 
koʻtarilishiga sabab boʻladi.
Ochiq I.ning quyidagi shakllari mavjud: talab I.si, harajatlar I.si, tuzilmaviy I. Va 
boshqa I.ning bu turlari bozorning oʻzi tomonid
an yaratiladi. 
Bozor sharoitida ochiq, muvozanatlashgan I. Yuz beradi, bunda narxlar pariteta 
(nisbati) oʻzgarmaydi, harajatlar ortishiga qarab narxning oʻsishi firmalarning 
foyda olib ishla-
shini taʼminlaydi.
I.
Pul qadrini tushirib, uning iqtisodiy ahamiyatiga putur yetkazadi, shu 
bois davlat harajatlarini qisqartirish, soliqlarni oshirish, pul 
emissiyasini cheklash, monopol narxlarni tartiblash, narx erkinligini 
taʼminlash, ortiqcha pullarni bankka, qimmatli qogʻozlar bozoriga 
tortish va boshqalarlardan iborat I.ga qarshi siyosat yuritiladi. I. 
Jahondagi barcha mamlakatlarga xos va xalqaro tus olgan. Mac, I. 
Surʼatlari 1980
-yilda AQShda 10,8, Yaponiyada 7,1, Germaniyada 5,8, 
Fransiyada 13,3, Buyuk Britaniyada 16,3% ni, 1990-yilda tegishlicha 

---

5,0; 2,4; 2,5; 
3; 4,7% ni tashkil qildi. I. Shiddati narxlarning oʻsish 
indeksiga qarab aniqlanadi. Bu indeks Oʻzbekistonda 300 ga yaqin 
tovarlar (2000-
yil) narxi oʻzgarishlarini hisobga oladi.