Axborot texnologiyalari, tarmoqlar va telekommunikatsiyalar

Foydalangan adabiyotlar: 
1.
Х. Карау, Э. Конвински, П. Венделл, М. Захария. 
Изучаем Spark. 
Молниеносный анализ данных = Learning Spark: Lightning-Fast Big Data 
Analytics (O‘Reilly, 2015). —
ДМК Пресс
, 2015. — 304 с. —
ISBN 978-5- 
97060-323-9
. 
2.
С. Риза, У. Лезерсон, Ш. Оуэн, Д. Уиллс. 
Spark для профессионалов: 
современные паттерны обработки больших данных = Advanced Analytics 
with Spark. Patterns for Learning from Data at Scale (O‘Reilly, 2015). —
Питер
, 2017. — 272 с. —
ISBN 978-5-496-02401-3
. 
3.
Уоррен Р., Карау Х. 
Эффективный Spark. Масштабирование и 
оптимизация = High Performance Spark. Best Practices for Scaling and 
Optimizing Apache Spark. — Питер, 2018. — 352 с. —
ISBN 978-5-4461- 
0705-6
. 
BIOINFORMASION MA’LUMOTLAR ASOSIDA BIOSIGNALLARGA 
ISHLOV BERISH USUL VA VOSITALARI 
Hamrayeva Saida Ismailovna 
TATU Urganch filial, katta o‘qituvchi 
 
Bioniformatika, 
bioniformatikaning 
vazifalari, 
qo‘llanilish sohalari, 
biosignallar va ularning turlari biosignallarga ishlov berish usul va vositalari 
keltirilgan 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
368 
Kalit so‘zlar: 
bioinformatika, biosignal, elektroensefalogramma (EEG), 
elektrokardiogramma (EKG), elektromiyogramma (EMG), elektrookulogramma 
(EOG), MATLAB 
Bioinformatika hozirgi kunda rivojlangan davlatlar ilmiy jamoatchiligi 
orasida tez-tez quloqqa chalinib turadigan atamalardan biriga aylanib bo‘ldi. 
Vaholanki bir necha o‘n yillar avval biologiya va informatikani bir-biridan alohida 
fan sifatida tushunilar edi. Lekin buni qarangki biologiya va informatika 
fanlarining ham o‘zaro kesishgan nuqtasi bor ekan. Ana shu nuqtada 
bioinformatika fani yuzaga kelgan. Bioinformatika biologik tizimlarda yani 
hujayralar, organlar, organizmlardagi axborot jarayonlarini o‘rganadi. Boshqacha 
qaliib aytganda Axborotni tahlil qilishning biologik usullarini neyron tarmoqlari, 
genetik algoritmlar, noravshan mantiq va boshqalar orqali o‘rganadi. Jumladan 
biologik muammolarni hal qilishda kompyuter usullarini qo‘llash, ko‘p miqdorda 
biologik ma’lumotlarni tahlil qilish algoritmlarini ishlab chiqish, genomda genlarni 
topish 
algoritmi, 
nukleotid 
va 
aminokislotalar 
ketma-ketligi, 
oqsil 
molekulalarining tuzilishi, boshqa molekulalar bilan oqsil molekulalarining 
komplekslarining tuzilishi kabi biologik ma’lumotlarni tahlil qilish va talqin qilish, 
oqsilning faol tuzilishini o‘rganish, biologik ma’lumotlarga tezkor kirish va 
boshqarish uchun dasturiy ta’minotni ishlab chiqish, aminokislotalar ketma- 
ketligining ma’lumotlar bazasini yaratish kabi bir qator vazifalarni amalga 
oshiradi.[1] 
Hozirgi rivojlangan dunyoda alohida fanlar katta yutuqqa erisha olmaydi. 
Integratsiyalashgan fanlar yoki yo‘nalishlar esa nisbatan ulkan natijalarga erisha 
oladi. Shu bois agar biolog o‘z navbatida axborot texnologiyalaridan, dasturlash 
tillaridan xabardor bo‘lsa, mehnat bozorida unga bo‘lgan ehtiyojning yuqori 
bo‘lishiga va o‘z navbatida katta moliyaviy manbaga erishishiga sabab bo‘ladi. 
Ayni vaqtda farmatsevtika, biotexnologiya, meditsina, biokimyo, biofizika, 
ekologiya, filogenetika, genetikakabi sohalarda bioinformatika fani va uning 
metodlariga bo‘lgan talab kundan kunga ortib bormoqda. Hattoki klassik fanlardan 
hisoblangan sistematika, zoologiya, botanika fanlari ham so‘nggi o‘n yillikda 
bioinformatikaga tez-tez murojaat qilmoqda. Ayniqsa turlarni aniqlash borasida 
bioinformatika usullaridan keng foydalanilmoqda. 
Biosignal - tirik mavjudotlarda doimiy ravishda o‘lchanadigan va 
kuzatiladigan har qanday signal. Biosignal atamasi ko‘pincha bioelektrik 
signallarga murojaat qilish uchun ishlatiladi, ammo u elektr va elektr bo‘lmagan 
signallarga tegishli bo‘lishi mumkin. Biosignallar biotizimlar o‘rtasidagi aloqani 
ta’minlaydi va ularning xatti-harakatlari to‘g‘risida asosiy ma’lumot manbai 
hisoblanadi. Biosignallar, barcha signallar singari, qandaydir energiya bilan olib 
borilishi kerak. Biosignallarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ularning biologik manbalaridan 
o‘lchash mumkin, ammo ko‘pincha tashqi energiya fiziologik tizim va tashqi 
energiya o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni o‘lchash uchun ishlatiladi. Bu bioelektrik signal 
deb ham ataladi va tirik mavjudotlardagi fiziologik jarayonlar tufayli paydo 
bo‘ladi. Biosignal doimiy ravishda o‘lchanishi va kuzatilishi mumkin. Biosignallar 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
369 
turlari sifatida elektroensefalogramma (EEG), elektrokardiogramma (EKG), 
elektromiyogramma (EMG), elektrookulogramma (EOG) va boshqalar inson 
organizmidagi fiziologik faoliyat tufayli kelib chiqqan biosignallarni olishimiz 
mumkin. Barcha turdagi biomedikal tizimlar ta’sir qilish uchun signallarni ishlab 
chiqaradi. Signal - bu ob’ektdan kuzatilishi mumkin bo‘lgan parametr. Biosignal 
esa har qanday tabiatdagi fiziologik hodisaning tavsifidir. Biosignallar 
biotizimlarning asosiy ob’ektlari hisoblanadi. Biosignallarga ishlov berishda 
quyidagi vazifalarni amalga oshirish tavsiya etiladi: signal ishlab chiqarish 
(terapiya, kalibrlash, nazorat qilish), kodlash va siqish, uzatish (teletibbiyot), 
ro‘yxatga olish va o‘lchash (diagnostika), qayta ishlash (filtrlash), transformatsiya 
(namuna olish, boshqa bo‘shliqlarda tasvirlash), parametrlarni aniqlash 
(xususiyatlarni chiqarish) va tahlil (axborot olish). [2] 
Biosignallarga ishlov berishda MATLAB dasturi qulay interfeys hioblanadi. 
MATLAB yordamida biosignallarni olish uchun apparat uskunalari bilan interfeys 
qilish mumkin. Masalan, Raspberry Pi va Arduino qo‘llab-quvvatlash paketlari 
yordamida Raspberry Pi, Arduino va EKGShield singari o‘rnatilgan platformalar 
bilan ushbu sensorlardan ma’lumotlarni to‘plash yetarli hisoblanadi. Shuningdek, 
EDF, Excel va MAT-fayllaridan saqlangan signallarga kirish va ularni tahlil qilish 
mumkin bo‘ladi. 
Biosignalni vizuallashtirish va izohlash uchun MATLAB hech qanday kod 
yozmasdan vaqt, chastota va vaqt chastotasi domenlarida signallarni tahlil qilish va 
tasavvur qilishga yordam beradigan o‘rnatilgan dasturlarni taqdim etadi. Ushbu 
imkoniyatlar signallarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni yaxshilash uchun qaysi 
oldindan ishlov berish usullaridan foydalanish mumkinligini tushunishga yordam 
beradi. 
MATLAB-dagi Signal Analyzer dasturi yordamida vaqt, chastota va vaqt 
chastotasi EKG signalini tahlil qilish. 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
370 
Python dasturi yordamida biosignallarni chostatsi sxemasi. 
Filtrlash. Filtr - bu ba’zi bir kiruvchi komponentlarni kamaytiruvchi yoki 
olib tashlaydigan tizim yoki biosignalning xususiyatidir. Ko‘pincha filtratsiya - 
biosignal tarkibining o‘zgarishi hisoblanadi. Filtrlar - chiziqli yoki chiziqli emas, 
vaqt o‘zgarmas yoki vaqt varianti, sabab yoki sababsiz, analog yoki raqamli, 
diskret vaqt (namuna) yoki uzluksiz vaqt, doimiy filtrning passiv yoki faol turi 
diskret biosignalning cheksiz impuls reaksiyasi (IIR) yoki cheklangan impuls 
reaksiyasi (FIR) turiga bo‘linadi.[3] 
Biosignallarni siqish: Biosignal tahlilda ma’lumotlarni uzatish (masalan, 
teletibbiyot dasturlarida) yoki uzoq muddatli yozuvlar (masalan, 24 soatlik 
monitoring yoki intensiv terapiya) bilan bog‘liq bo‘lsa, ma’lumotlarni siqish 
texnikasi katta ro‘l o‘ynaydi. Shaxsiy tibbiy yordamga biosignallarni muntazam 
ro‘yxatga olishga (masalan, EKG, EEG) va o‘zgarishlarni ta’kidlashga yordam 
beradi. Ushbu protseduralar biosignallarni siqishda qo‘llanilishini tushuntiradi. 
Biosignallarni siqish ikki xil usulga ega: yo‘qotishsiz va yo‘qotishli. Keng 
tarqalgan arj, zip dasturlari biosignallarni siqishda yo‘qotilgan siqishni usullari 
samaraliroq: siqilish darajasi yuqoriroq, ammo asl ma’lumot berilgan og‘ish bilan 
tiklanishi mumkin. Biosignallarda chostata ma’lumot siqishni tezligini oshirishga 
yordam beradi. EKG signalida asosan tekis segmentlar mavjud, faqat QRS 
kompleksi tik. Asl ma’lumotlarning o‘rniga qo‘shni namunalarning farqini saqlash 
kerak. Yassi qismlar kichik farqlarga olib keladi. Bu o‘zgarmaydigan uzunlikni 
samarali kodlash imkonini beradi yani kichik qiymatlar uchun qisqa kodlardan 
foydalanildi. 
Shunday qilib biosinallarga ishlov berishda MATLAB va Python dasturlari 
yordamida biosinallarni turli jarayonlar o‘rtasida ulanish va ta’sirini, bashorat 
qilish tasniflash, boshqarish biologik qayta aloqa tizimlari bilan, vizualizatsiya 
qilish signallar, tahlil natijalarni, ma’lumotlar bazalari, bulutli omborlar va 
boshqalarga saqlash qulay hisoblanadi 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
371 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Baxevanis, AD и Ouellette, BFF, ред. Биоинформатика: Практическое 
руководство по анализу генов и белков, третье издание. Wiley, 2005. ISBN 0- 
471-47878-4 
2.
Keedwell, 
Е. 
Интеллектуальная 
Биоинформатика: 
Применение 
искусственного интеллекта техники к биоинформатике проблемам. Wiley, 
2005. ISBN 0-470-02175-6 
3.
Цифровая обработка сигналов. Практическое руководство для инженеров и 
научных работников / Стивен Смит. — М.: Додэка-XXI, 2008