Axborot texnologiyalari, tarmoqlar va telekommunikatsiyalar

5
th
 SECTION. MODERN INFORMATION 
TECHNOLOGIES IN EDUCATION 
 
5-СЕКЦИЯ. СОВРЕМЕННЫЕ 
ИНФОРМАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В 
ОБРАЗОВАНИИ 
 
V
 
SHO‘BA. TA’LIMDA ZAMONAVIY 
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
631 
 
KOMPYUTER IMITATSION MODELLARA ASOSIDA UMUMTA’LIM 
MAKTAB O‘QUV JARAYONINI TAKOMILLASHTIRISHNING 
NAZARIY JIHATLARI 
Suyumov J.Yu.
1
, Lutfillayev M.X.
2
 
1
TATU FF assistant 
2
SamDU professori 
 
Annotatsiya: Maqolada kompyuter imitatsion modellara asosida 
umumta’lim maktab o‘quv jarayonini takomillashtirishning nazariy asoslari, yangi 
axborot 
texnologiyalari 
imkoniyatlaridan 
foydalanishga 
turli 
uslubiy 
yondashuvlar, fanlarni o‘qitishda kompyuterlardan foydalanish strategiyasini 
ishlab chiqish, xorijiy mamlakatlari olimlarining kompyuter imitatsion modellari 
asosida multimediali o‘quv qo‘llanmalar yaratish va o‘quv jarayoniga tatbiq etish 
borasidagi ilmiy-tadqiqot ishlari keltirilgan. 
Kalit so‘zlar: Ta’limni axborotlashtirish, diyetetika ta’limi, imitatsion 
model, interaktiv o‘quv qo‘llanma, STEM ta’lim 
 
Zamonaviy sivilizatsiya axborotlashtirish davriga - inson faoliyatining 
barcha ijtimoiy ahamiyatga ega sohalarida ishonchli, har tomonlama va o‘z vaqtida 
bilim olish va ulardan foydalanish jarayonini ta’minlashga qaratilgan o‘z 
rivojlanishining axborot sohasi davriga kirmoqda. Maktab 
ta’limining 
vazifalaridan biri ochiq axborot-ta’lim olamiga to‘laqonli kirish uchun zarur shart- 
sharoitlarni yaratishdan iborat bo‘lib, bu jarayonni amalga oshirish umumiy ta’lim 
maktablarini yanada chuqurroq axborotlashtirish va kompyuterlashtirish ya’ni eng 
yangi kompyuter va dasturiy vositalar, yangi axborot va telekommunikatsiya 
texnologiyalari bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish. 
Ta’limni axborotlashtirish jarayoni, atrofdagi voqelikni va uning turli xil 
predmetlari bo‘yicha bilishning integratsiya tendensiyalarini qo‘llab-quvvatlaydi, 
o‘quvchi shaxsini rivojlantirish uchun yangi axborot texnologiyalari 
imkoniyatlaridan foydalanishga turli uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqish, bilim 
darajasini oshirish, ijodiy qobiliyat va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish dolzarb 
masaladir. Fanlarni o‘qitishda kompyuterlardan foydalanishda ham o‘quv, ham 
amaliy masalalarning yechimlarini topish strategiyasini ishlab chiqish, jarayonni 
bashorat qilish va ta’lim muammolarini namunaviy yechish natijalarini tushuntirish 
uchun kompyuterdan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim vazifa 
hisoblanadi. 
Imitatsiya texnikasi so‘nggi o‘n yillikda ta’limda muvaffaqiyatli qo‘llanilib 
kelinmoqda. Texnikaning afzalliklari butun dunyoda pedagoglar tomonidan yuqori 
baholandi. 1970 yilda Germaniyada "Imitatsiya va o‘yinlar" xalqaro assotsiatsiyasi 
tashkil etilgan. Bu imitatsiya texnikasining muhimligidan dalolat beradi. 
Ta’limda rolli o‘yinlar va imitatsiyalardan foydalanish yangilik emas. 
Huquq, psixologiya, biznes va siyosatni o‘z ichiga olgan turli fanlar bir necha 
yillardan beri bunday usullardan foydalanib kelinmoqda. Ikkala usul ham 
ko‘pincha "faol o‘rganish usullari" deb nomlanadigan o‘qitish strategiyalarining 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
632 
kengroq to‘plamiga kiradi. O‘qitishning ushbu shakli guruh muhokamalari, bahs- 
munozaralar, hamkorlikdagi loyihalar va amaliyotlarni ham o‘z ichiga oladi. Aslini 
olganda, bu talabalardan o‘z bilimlarini rivojlantirish va qo‘llashga yordam 
berishni so‘raydigan har qanday usulni o‘z ichiga olishi mumkin 
Imitatsiya deganda xavfsiz muhitda real faoliyat va jarayonlarga taqlid qilish 
tushuniladi. Imitatsiyalar imkon qadar "haqiqiy narsa" ga yaqinroq tajribani taqdim 
etishga. Bu o‘quvchilarga kengroq o‘rganish va bilimlarini qo‘llash orqali 
muayyan vaziyatlar tajribasini rivojlantirishga imkon beradi. 
Imitatsiya - bu o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan belgilangan "dunyoga" 
joylashtirilgan ta’lim senariylari deb ham tushunish mumkin. O‘qituvchi ushbu 
"dunyo" ning parametrlarini nazorat qiladi va undan kerakli ta’lim natijalariga 
erishish uchun foydalanadi. Talabalar senariyning haqiqatini boshdan kechiradilar 
va undan ma’no yig‘adilar. Imitatsiya - bu tajribaviy o‘rganish shakli. Bu 
konstruktivistik ta’lim va o‘qitish tamoyillariga mos keladigan strategiya 
hisoblanadi. 
Imitatsiyalar chiziqli bo‘lmagan tabiati va keyinchalik boshqariladigan 
noaniqlik bilan tavsiflanadi, bunda talabalar qaror qabul qilishlari kerak. 
Ishtirokchilarning ixtirosi va majburiyati odatda imitatsiya muvaffaqiyatini 
belgilaydi.[1] 
Xorijiy mamlakatlari olimlarining kompyuter imitatsion modellari (KIM) 
asosida multimediali o‘quv qo‘llanmalar yaratish va o‘quv jarayoniga tatbiq etish 
borasidagi ilmiy-tadqiqot ishlarini tahlil qilganimizda quyidagi holatni ko‘rish 
mumkin. 
Tolk, Andreas; Rabadi, Ghaith; and Merino, Donald N. tomonidan chop 
qilingan "Embedding Simulation Education into the Engineering Management 
Body of Knowledge" nomli ilmiy tadqiqot ishida imitatsiya jarayonlari 
muhandislar va xususan muhandislik menejerlari uchun tobora ko‘proq qiziqish 
uyg‘otayotganligini va shu soha mutaxassislari doimo o‘z ish tajribalarida 
imitatsiya jarayonlariga doimo duch kelishlari haqidagi fikrlar bildirilgan.[2] 
Tobail, A., Crowe, J., & Arisha, A.lar tomonidan chop etilgan “Interactive 
learning: developing an eSimulation portal framwork” nomli ilmiy tadqiqot ishida 
elektron ta’lim modellari ko‘plab o‘quv fanlarida qo‘llanilayotgani, an’anaviy 
o‘qitish usullaridan ta’lim tizimida tobora kamroq qo‘llanila boshlanganligi 
yoritilgan. Xozirgi kunda uchinchi darajali ta’lim tizimida doska, interaktiv doska 
bilan almashtirilgan, shuning uchun an’anaviy ta’limdan elektron ta’limga o‘tishda 
yordam berish uchun ko‘proq interaktiv o‘quv qo‘llanmalari talab qilinayotgani 
xaqidagi fikrlar aytib o‘tilgan. Ushbu maqolaning asosiy maqsadi veb- 
imitatsiyalar va veb-tarkibni boshqarish iyerarxiyasi modelini birlashtirgan 
imitatsion modellar asosida ta’lim tizimini tashkil qilish tadqiq qilingan.[3] 
Davis, A.ning Virtual reality simulation: an innovative teaching tool for 
dietetics experiential education nomli dissertatsiyasida diyetetika ta’limi 
rivojlanishidagi virtual haqiqat va veb-texnologiyalarning roli o‘rganilgan. Ta’lim 
tizimini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vebga asoslangan virtual ta’lim 
muhitini yaratish alohida ahamiyat kasb etishi, xususan, asosiy pedagogik usullar, 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
633 
o‘quv mazmunini samarali tayyorlash, qo‘llanmalarni gipermedia, virtual va 
tarbiyaviy xususiyatlarini hisobga olgan holda loyihalash qoidalari keltirilgan. 
Shuningdek, ilmiy tadqiqot ishida diyetetikada virtual haqiqat texnologiyasidan 
foydalanish natijasida yuzaga keladigan ta’limiy samaradorlik va rivojlanayotgan 
veb-diyetetik simulyasiyalar sohasini o‘rganish maqsad qilingan. Diyetetika 
ta’limi pedagogikasi rivojlanishi uchun innovatsion virtual haqiqat muhiti katta 
ahamiyatga ega ekanligi tadqiq qilingan.[4] 
Singley, Bradford G., tomonidan chop etilgan "Computer-Based Instruction 
for Engineering Education in the Developing World" nomli dissertatsiyasida 
kompyuter asosida o‘qitish rivojlanayotgan dunyoda muhandislik ta’limini 
takomillashtirish orqali ta’lim jarayonini tezlashtirishi mumkinligi atroflicha 
o‘rganilgan. Bundan tashqari ilmiy tadqiqot ishida modelga asoslangan ta’lim 
nazariyasiga asoslangan holda kompyuter imitatsion modellarini ishlab chiqish 
haqida ham so‘z boradi. Ushbu modellar o‘z-o‘zini boshqarish modullari sifatida 
xizmat qilishi mumkinligi, bunday ta’lim turlaridan Internet orqali bepul 
foydalanish imkoniyati mavudligi haqida ham takidlab o‘tilgan. Kompyuter 
imitatsion modellari orqali o‘qitish muhandislik tamoyillarini real muammolar 
sharoitida samarali o‘rgatishi mumkinligi tadqiq qilingan.[5] 
Nance, Richard E. and Sargent, Robert G., tomonidan chop etilgan 
"Perspectives on the Evolution of Simulation" nomli tadqiqot ishida imitatsiya 
uning har xil shakllari va ishlatilishi nuqtai nazaridan joriy qilingan, ammo 
operatsion tadqiqotlar va boshqaruv fanlari ichida texnika evolyusiyasi davrida 
bo‘lgani kabi tizimlarni tahlil qilish uchun alohida hodisalarni modellashtirishga 
e’tibor asosiy o‘rinni egallashi aytib o‘tilgan. Taxminan ellik yildan ortiq davom 
etgan ushbu evolyusion tizim informatika, ehtimollik va statistika hamda 
matematikaga ikki tomonlama ta’sirning muhimligini qayd etadi. Ushbu tasdiq 
kompyuter imitatsiyasi sanoati va fanini birgalikda belgilaydigan texnik 
sohalardagi taraqqiyotni ko‘rib chiqishda tasdiqlanadi. Ushbu sohaning yaxlit 
tavsifi professional jamiyatlar, konferensiyalar va simpoziumlar va nashrlarning 
rollarini o‘z ichiga olishi kerak ekanligi tadqiq qilingan.[6] 
Shanna R. Simpson-Singleton va Xiangdong Che tomonidan chop etilgan 
«Agent-Based Modeling and Simulation Approaches in STEM Education 
Research» nomli ilmiy tadqiqot ishida STEM bo‘yicha sifatli ta’limni taqdim 
etuvchi ilg‘or tajribalarni ishlab chiqish, shu bilan birga yutuqlardagi 
kamchiliklarni minimallashtirish bir qancha milliy agentliklar tomonidan talab 
qilinganligi o‘rganilgan. Shuningdek bir nechta modellashtirish va komp’yuter 
imitatsiya jarayonlari o‘rganib chiqilgan va ularning STEM ta’limidagi tegishli 
nazariyalarni baholashda qo‘llanilishini tadqiq qilingan.[7] 
Maria Zenios tomonidan chop qilingan “Educational theory in technology 
enhanced learning revisited: A model for simulation-based learning in higher 
education” nomli ilmiy tadqiqot ishida o‘quvchini dars jarayonga jalb qilish 
vositasi sifatida yangi innovatsion modellar taklif qilingan. 
Xulosa qilib aytganda o‘quv jarayonida kompyuter imitatsion modellarini 
qo‘llash amaliyoti o‘quvchilarning yuqori darajasini, o‘rganishning intensivligini, 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
634 
kasbiy kompetensiyalarning o‘sishiga yo‘naltirilganligini ko‘rsatadi. Kompyuter 
imitatsion modellarini keng joriy etish ta’lim tizimida “yangi davr”ni ochadi.