Axborot kutubxona katalogi va fondi

Frensis  Bekon  (1561-1626)
Frensis  Bekon  tuzgan  klassifikatsiyada  fanning  XV asr  ik k in ­
chi  yarm i  davridayoq  boshlangan  jad al  rivoji  um um lashtirilgan 
ham   o ‘rta  asrlardagi  sxolastik  sxemalarga  qaram a-qarshi  o ‘laroq 
tabiat  hodisalarini  va  jam iyat  hayotini  o‘rganishga  tayanadigan 
fanlarga  keng  o‘rin  berilgan  edi.
Biroq  Frensis  Bekon  fanlarni  ju d a   ko‘p  idealistik  sistemalar 
uchun  a n ’anaviy  bo‘lgan  guruhga,  —  «inson  ruhining  qobiliyat- 
lariga»  ko‘ra,  biror  fanning  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishini  qan­
day  «qobiliyat»  belgilashiga  muvofiq  ravishda  guruhlarga  ajrat- 
gan  edi.  Frensis  Bekonning  qarashlariga 
ko‘ra,  bunday  qobiliyat  uchta:  xotira, 
tasavvur va aql-idrokdir.  X otira inson bi- 
lim lari  birinchi  guruhining  —  tarixning 
paydo  bo‘lishini  belgilab  bergan;  tasav­
vur negizida poeziya paydo  bo‘lgan;  aql- 
idrokning  faoliyati  fanlarning  eng  katta 
guruhi  falsafani,  yoki  fanning  o‘zini  vu­
judga  keltirgan.
Bunday  ajratish  asossiz,  tasodifiy 
va  aslida  idealistik  bo‘lib,  u  asosiy  deb 
hisoblash  lozim  bo‘lgan  belgidan  —  fan
47

---

predmetidan,  uni  o‘rganish  obyektidan  kelib  chiqm agan  edi.  Ak- 
sincha,  bir  predm et  to ‘g‘risidagi  fanlar  h ar  xil  guruhlarga  kiritil- 
gan  edi.  M asalan,  tabiat  tarixi  (xuddi jam iyat tarixi,  kashfiyotlar 
tarixi — «mexanik tarix»  singari)  birinchi guruhga,  tabiat haqida­
gi  fanlar esa  (xuddi jam iyat  haqidagi,  m exanik san ’atlar  haqidagi 
fanlar singari)  uchinchi guruhga  kirib  qolgan  edi.
Frensis  Bekon  klassifikatsiyasida  g‘ayriilmiy  tushunchalarni 
fanlar  jum lasiga  kiritish  hollari  ham   uchrab  turadi.  M asalan, 
uchinchi guruh «Xudo haqidagi fan»  «ijtimoiy falsafa» bilan bosh- 
lanadi,  inson  haqidagi  fanlar bo'linm alari jum lasiga  «aql-idrokli, 
ilohiy  ruh  haqida»gi  bo‘lim   kiritilgan.  Bu  ziddiyatlar  ham da  il­
miy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga  urinish 
Frensis  Bekon  klassifikatsiyasi  tuzilgan  davr uchun  tabiiydir.
Bu  klassifikatsiyada  fanlarni  ajratishning  tam om ila  shartliligi 
va  subyektivligiga  qaramay,  unda  ilm iy  bilim larni  sistem alashti- 
rishga  yangicha  yondashish  belgilari  paydo  bo ‘lgan  edi.  Frensis 
Bekon  dunyoning  evolutsion  rivojlanishi,  tabiat  tarixi  bo‘lim ida 
samoviy jism lar tarixini  va  dengizlar tarixini,  o‘sim liklar  va  hay- 
vonot  olam i  tarixini  ketm a-ket joylashtiradi.  Inson  haqidagi  fan­
lar  bo‘lim ida  u  «yakka  kishi  to‘g‘risidagi»  va  «jamiyatda  yashov- 
chi boshqa mavjudotlar bilan  aloqador bo ‘lgan inson to ‘g‘risidagi» 
fanlarni  ajratib  ko‘rsatgan.  Frensis  Bekon  o‘z  klassifikatsiyasiga 
endigina  vujudga  kelgan  va  hali  mustaqil  fan  sifatida  shakllanib 
bo‘lm agan  ilm iy  bilim ning  ba’zi  sohalarini  ham   kiritgan  edi. 
M asalan,  u  m ashinalarning  texnika  taraqqiyotidagi  aham iyatini 
oldindan  payqab,  «m ashinalar  haqidagi  fanlar»  g u ru h in i  ajratib 
ko‘rsatgan  edi.  0 ‘z  davrining  buyuk  kashfiyoti  bo‘lgan  Frensis 
Bekon  klassifikatsiyasidan,  kutubxona  klassifikatsiyasi  sxemala- 
rin i tuzgan  ko‘p  kishilar,  chunonchi,  X IX  asrda,  garchi bu vaqtga 
kelib  u  ilm iy  bilim lar  darajasining  ancha  o‘sganligi  tufayli  juda 
eskirganligiga  qaram ay  foydalanganlar.
Rossiyada  kitoblarni  m azm uniga  qarab  sistemaga  solish  ehti- 
yoji  X V III  asr  boshlarida  paydo  bo‘ladi;  bu  vaqtda  ilmiy  kutub­
xonalar tashkil  etish  yo‘lida  dastlabki  qadam lar  qo'yilgan  edi.
R ossiyaning  m onastir  kutubxonalari  xuddi  G ‘arbiy  Yevro- 
padagi  singari  asosan  shkaf  ro ‘yxatlari  tipidagi  kataloglarga  ega
48

---

bo‘lib,  ularda kitoblar tasviri  kitoblarning  shkaflarda joylashuviga 
muvofiq  —  ba’zan  bichim iga,  tiliga,  goho,  m ualliflar  ism larining 
alfavit tartibiga  qarab  guruhlarga  ajratilar  edi.
Peterburgda  1714-yilda  K unstkam era  (Noyob  buyum lar  kabi- 
neti)  huzurida  bunyod  etilgan  Xalq  kutubxonasida  (keyinchalik 
u  Fanlar  Akadem iyasining  kutubxonasiga  aylangan)  kitoblarni 
joylashtirishda,  shuningdek,  katalogda  tasvirlarni  guruhlarga 
ajratishda  «fakultet  sistemasi»  variantlaridan  biri  qocllanilar edi.
Fanlar  akademiyasi  kutubxonasida  qo‘llanilgan  klassifikatsiya 
sxemasi  asosida  Rossiyada  birinchi  m arta  bu  kutubxona  kitob- 
larining  sistemali  katalogi  tuzilgan  va  lotin  tilida  nashr  qilin- 
gan  edi1.  Keyinchalik  bibliograf va  kutubxonachi  I.  Bakmeyster 
o ‘zining  «Опыт о  Библиотеке»2  degan  qiziqarli  asarida bu  klas­
sifikatsiyaning kam chiliklarini h ar tom onlam a tanqid qilib,  uning 
rasmiy  xarakterini  ham da  detallashtirilishining  cheklanganligini 
ko‘rsatib  o‘tgan  edi.  Bekmeysterning  o ‘zi  m azkur  klassifikatsi­
yaga juda  ko‘p  tuzatishlar va  qo'shim chalar  kiritgan  edi.