«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

multimedia-
texnologiya 
nomini olgan. Bunday texnologiyani multimedianing 
qurilgan kuw atiga ega bo‘lgan va undan kasbiy faoliyatda, ta’lim, 
ilmiy-ommaviy va o‘yin sohalarida foydalanishga imkon beruvchi 
maxsus dasturiy vositalar amalga oshiradi. Bu texnologiyalami 
iqtisodiy sohada qo‘llash tasvirlarga tovushlar berish, hamda u 
tomonidan odam nutqini tushunish, kompyuter orqali mulaxassis bi­
lan mutaxassisning ona tilida dialog olib borishi uchun kom- 
pyuterdan foydalanish istiqbollarini ochadi. Kompyuter tomonidan 
tovush orqali murakkab bo'lm agan buyruqlar, dasturlaming bosh- 
qarilishi, fayllaming ochilishi, axborotlaming bosib chiqarish uchun 
kiritilishi va boshqa operatsiyalami qabul qilish qobiliyati yaqin 
kelajakda foydalanuvchiga kasbiy faoliyat jarayonlarida o ‘zaro 
hamkorlik qilish uchun eng qulay sharoitlami yaratadi.
Foydalanuvchi interfeysning turi b o ‘yicha AATex foydala- 
nuvchining axborot va hisoblash resurslariga kirish imkoniyatlari 
nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Masalan, paketli AATex foy- 
dalanuvchining axborotlar ishlab chiqilishini, u avtomatik ravishda 
bajarilish paytidagi imkoniyatini yo‘qqa chiqaradi. Bu ishlab 
chiqishni tashkil qilish avvaldan tizimga jamlangan va m a’lumotlar 
paketiga birlashtirilgan operatsiyalami dasturiy berilgan izchillik

---

bilan bajarilishiga asoslangan. Paketlidan farqliroq dialogli AATex 
foydalanuvshiga tizimda saqlanayotgan axborot resurslari bilan 
o‘zaro hamkorlik qilish, vazifaviy masalalami hal qilish va qarorlar 
qabul qilish uchun kerakli barcha axborotlami olishning chek- 
lanmagan imkoniyatlarini beradi.
Tarmoqli AATning interfeysi foydalanuvchiga xududiy taqsim- 
langan axborot va hisoblash resurslariga aloqa vositalarining 
rivojlanishi tufayli telekirish vositasini beradi, bu mazkur 
AATexlami keng foydalaniladigan va ko‘p vazifali qiladi.
Hozirgi vaqtda har xil turdagi axborot-kommunikatsiya tex- 
nologiyalarining yagona kompyuterli - texnologik majmuiga 
birlashishi tendensiyasi kuzatilmoqda, u integratsiyalashgan nomini 
olgan. Bunda nafaqat boshqaruv faoliyatini avtomatlashtirishning 
g‘oyatda keng texnologik imkoniyatlarini ta’minlovchi, balki 
AATexning turli tuman tarmoqli variantlari: mahalliy, ko‘p darajali, 
taqsimlangan, global hisoblash tarmoqlari, elektron pochta, integral 
xizmat ko‘rsatish raqamli tarmoqlarini yaratishning asosi bo‘lgan 
kommunikatsiya vositalar alohida o‘rin tutadi. Ulaming barchasi 
ma’lumotlami uzatish, ishlab chiqish, jamlash va saqlash, 
himoyalash qurilmalari tomonidan tashkil qilinuvchi obyektlar 
majmuining o‘zaro texnologik hamkorligiga mo‘ljallangan, katta 
murakkablikdagi ma’lumotlami ishlab chiqishning integrat- 
siyalashtirilgan kompyuter tizimlarini iqtisodiyotda boshqaruv 
jarayonlarini amalga oshirish uchun amalda cheklanmagan foy- 
dalanish imkoniyatlarini beradi.
Ma’lumotlami 
ishlab 
chiqishning 
integratsiyalashtirilgan 
kompyuter tizimlari murakkab axborotli texnologiya va dasturiy 
majmua sifatida loyihalashtiriladi. U ma’lumotlami berish va 
foydalanuvchilami tizimlaming tarkibiy qismlari bilan o‘zaro 
hamkorligining yagona usulini qoilab-quwatlaydi. Bunday tizim- 
larda axborotlami uzatish va ishlab chiqishni himoyalashga alohida 
ahamiyat beriladi. Iqtisodiy axborotlami himoyalashda eng katta 
tarqalishni texnik-dasturiy usullari o‘z ichiga olgan. Xususan, 
himoyalash xususiyatlari va xizmat ko‘rsatishning sifati bo‘yicha 
tanlab olingan axborotlami uzatish va ulami manziliga yetkazib 
berish jarayonlarida saqlanishni kafolatlovchi aloqa tizimlaridan 
foydalanish; umumiy foydalanish tarmoqlari (telefon, telegraf)

---

abonentlari tomonidan foydalanuvchilaming umumiy texnik vosi­
talar, shifrlashning algoritmlari haqidagi kelishuvlarida m a’lu­
motlami axborotlar almashuvi va boshqarishning jadalligiga, demak, 
axborotlar ishlab chiqishning shoshilinchligiga talablaming oshishi 
obyektlaming tashkiliy boshqaruvini nafaqat mahalliy, balki k o ‘p 
darajali va taqsimlangan tizimlarining yaratilishiga olib keldi, bunga 
bank, soliq, ta’minot, statistik va boshqa xizmatlar misol bo‘ladi. 
Ulami axborotli ta’minlanishini m a’lumotlaming avtomatlash­
tirilgan banklari tarmog‘i amalga oshiradi, ular tegishli ko‘p darajali 
iqtisodiy 
obyektning 
tashkiliy-vazifaviy tuzilishini, 
axborotli 
massivlarni mashinali olib borilishini hisobga olish bilan qu- 
rollanadi. Bu muammo zamonaviy axborot-kommunikatsiya texno- 
logiyalarida m a’lumotlami ishlab chiqishning taqsimlangan tizimlari 
turli xil darajadagi m a’lumotlar bazalari o ‘rtasida axborotlami 
almashtirish uchun aloqa kanallaridan foydalanish orqali hal qiladi. 
Dasturiy vositalami m a’lumotlar bazalari bilan murakkablashtirish 
hisobiga tezligi oshiriladi, iqtisodiy hisob-kitoblami bajarish va 
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda axborotlaming himoyasi va 
ishonchliligi ta ’minlanadi. Tashkiliy boshqaruvning k o ‘p darajali va 
taqsimlangan kompyuterli axborot tizimlari da ham axborotlar bilan 
tezkor ishlash muammosi, ham boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish 
va qabul qilishda iqtisodiy vaziyatlami tahlil qilish muammosi 
birday muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkin Xususan, mutaxas- 
sislaming tashkil qilinayotgan avtomatlashtirilgan ish joy lari 
foydalanuvchilarga dialogli rejimda ishlash, joriy vazifalami tezkor 
hal qilish, terminaldan m a’lumotlami qulay kiritish, ulami k o ‘z 
orqali nazorat qilish, ishlab chiqish uchun kerakli m a’lumotlami 
chiqarish, natijaviy axborotlaming ishonchliligini aniqlash va ulami 
ekranga bosib chiqamvchi qurilmaga chiqarish yoki aloqa kanallari 
b o ‘yicha uzatish imkonini beradi.
Iqtisodiy munosabatlami isloh qilish, mulkchilikning turli xil 
shakllari asosida faoliyat yurituvchi yangi tashkiliy tizimlami hosil 
qilish sharoitida bozorga o‘tishda tahliliy ishga ehtiyoj beqiyos 
o ‘sadi. Boshqaruv faoliyatining har bir aniq sohasida dalillar, tajriba, 
bilimlami jam lashga zaruriyat vujudga keladi, aniq iqtisodiy, tijorat, 
ishlab chiqarish vaziyatlarini tezkor tartibda iqtisodiy asoslangan va 
eng qulay qarorlami qabul qilish uchun sinchiklab tadqiqot qilishda
29

---

manfaatdorlik ustunlik qiladi. Bu vazifa zamonaviy axborot- 
kommunikatsiya texnologiyalari bilimlar bazasini ishga ulashni 
boshlayotgan paytda axborotlami integratsiyalangan chiqishni 
yanada takomillashtirish orqali hal qilinadi. Bilimlar bazasi deganda 
muammo sohaning dalillari (daliliy bilimlar), qoidalar (qaror qabul 
qilish uchun shartlami bilish) va metabilimlar (bilimlar haqida 
bilishlar), ya’ni bilimlar va ulaming xususiyatlaridan foyda- 
lanishning usullariga tegishli bilimlami o‘z ishlab chiqarishiga 
oluvchi barcha hususiyatlami bayon qiluvchi axborotli majmua- 
laming murakkab, batafsil modellashtirilgan tuzilishi tushuniladi. 
Bilimlar bazasi kasbiy faoliyatning aniq sohasida bilimlami 
jamlovchi va iqtisodiy vaziyatlami tahlil qilish hamda boshqaruv 
ta’sirini ishlab chiqishda mutaxassisga maslahatchi rolini o ‘ynovchi, 
ekspertli tizimning borgan sari ko‘proq qismini tashkil qilayotgan 
mutaxassis ishchi joyning muhim elementi bo‘ladi.
Xorijiy mutaxassislar axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 
rivojlanishishshg quyidagi tendensiyalarini keltiradi. Ulami qisqacha 
ta’riflaymiz.