Axborot haqida tushuncha

16-Mavzu: Ma’lumotlarning turlari va tuzilishi.

Reja:

1.Ma’lumotlar omborini turlari.

2. Ma’lumotlar omborini tuzilishi.

3.Ma’lumotlar omborinining imkoniyatlari.

4.Ma’lumotlarning turlari va tuzilishi.
Tayanch iboralar: Integrallashgan va paketli dasturlar, Ma‘lumotlarning turlari: belgili, sonli va mantiqiy, iyerarxik tizim, ma’lumotlarning iyerarxik tizim, ma’lumotlarning tarmoqli modeli va tizimi, ma’lumotlarning relyatsion ombori va modeli, ma’lumotlar omborini boshqarishning relyatsion tizimi.
Ma’lumotlarning turlari va tuzilishi

Kompyuterda qayta ishlanadigan ma’lumotlar o‘z ichiga kundalik turmushda ishlatiladigan barcha axborotlarni oladi. Albatta. turli kasb egalari o‘zlariga kerakli bo‘lgan ma’lumotlar bilai ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli (raqamli) va belgili (matnli) axborotlar hisoblanadi. Odatda, har qanday axborot tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumki shakli yetarlidir, chunki foydalanuvchiga etkazilmoqchi bo‘lgan barcha axborot raqamlar yoki so‘zlardan iborat bo‘ladi. Shunday bo‘lsada, axborotlar tizimini yaratuvchilar yana ikkita ma’lumot turi — sanalar va mantiqiy o‘zgaruvchilardan xabardor bo‘lishi lozim.

Ma’lumotlarning turlarini ko‘rib chiqamiz.

Belgili ma’lumotlar. Har qanday belgili ma’lumotning qiymati ixtiyoriy uzunlikdagi alifbo — raqamli belgilar majmuidan iborat (masalan, «5», «Vatan», «10+25», ...). Ma’lumotlarni bunday ifodalash eng ko‘p tarqalgan. Belgili ma’lumotning qiymati «1055» ga teng bo‘lsa, mashina bu qiymatni osongina songa aylantirib olishi ham mumkin.

Ko‘pgina tizimlarda belgili ma’lumotning uzunligi 255 belgi bilan chegaralangan. Lekin ishlab chiqarish texnologiyasining rivojlanishi axborotlar tizimi yaratuvchilariga keng imkoniyatlar ochib bermoqda. Hozirgi paytda ikki o‘lchamli jadvallardan. Ba’zi tizimlarda belgili ma’lumot qiymati sifatida uzunligi 30 yoki 40 belgi bo‘lgan biror turdagi fayl nomini yozish imkoniyatlari mavjud.

Bu nom orqali ixtieriy uzunlikdagi ob’yektning biografiyasini o‘z ichiga olgan matnli fayl yoki ob’yektning fotosuratini ko‘rsatuvchi grafik fayl ochish mumkin.

Bundan tashqari, hozirgi zamon tizimlarida belgili ma’lumot sifatida ixtiyoriy tuzilish va uzunlikdagi (shu jumladan. tasvir va ovoz) ob’yektlar sakillanishi mumkin.

Sonli ma’lumotlar. Bunday turdagi ma’lumotlarga faqat sonlar misol bo‘ladi. Axborotlar tizimi foydalanuvchilari uchun bunday ma’lumotlar faqat o‘lchami (raqamlar soni) va uning aniqligi (nuqtadan keyingi raqamlar soni)ning ahamiyati katta.

Mantiqiy ma’lumotlar. Bu turdagi ma’lumotlar (Ba’zida bunday ma’lumotlar Bulg‘ qiymatlari deyiladi) bir-birini inkor qiluvchi TRUE (rost) «1» yoki FALSE (yolg‘on) «O» qiymatlarish qabul qiladi.

Ulardan tizimda ko‘zda tutilgan maqsadni amalga oshirish uchun biror ob’yektning holatini ko‘rsatishda foydalanish mumkin Masalan, «lampa yoniq» (TRUE) yoki «lampa o‘chirilgan» (FALSE) Mantiqiy ma’lumotlarning informatikadagi axamiyati beqiyos ekanligini informatika kursidan yaxshi bilasiz.

Oldingi mavzulardan birida o‘quvchilar haqidagi ma’lumotlarni saklovchi telefon ma’lumotnomasi jadvali berilgan edi. Lekin kundalik hayotda ancha murakkab tuzilishga ega bo‘lgan ma’lumotlar ombori bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Berilgan axborotning mazmuni va undagi ma’lumotlarga ko‘ra ular turli ko‘rinishlarda ifodalanishi mumkin.

Ma’lumotlarni uch xil ko‘rinishda ifodalash mumkin: ierarxik (shajaraviy), tarmokdi va relyatsion (jadvalli).

Bu turlarning har birini alohida ko‘rib chiqamiz.

Ierarxik tizim jadvallardan tashkil topgan bo‘lib, unda axborotni izlash jarayoni oldindan berilgan tartibda «ko‘rib» chiqiladi. Ierarxik tizimda elementlarni joylashtirishda dasturlashgan tartib mavjud. Har bir guruxda biror element asosiy, qolganlari unga nisbatan ikkinchi darajali xususiyatga ega bo‘ladi. Kerakli elementni tanlash ma’lum ketma-ketlikda olib boriladi.

Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik modeli deyiladi.

Ma’lumotlarning ierarxik modeliga mos holda yaratilgan ma’lumotlar omboriga ma’lumotlarpipg ierarxik ombori deyiladi.

Ma’lumotlarning ierarxik tizimini yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga ma’lumotlar omborini boshqarishnipg ierarxik tizimi deyiladi.

Tarmoqli tizim. Tarmoqli tizim ierarxik tizimga nisbatan ancha qulayliklarga ega, chunki bu tizimda ma’lumot (fayl)lar o‘rtasida ko‘p yo‘nalishli aloqalarni o‘rnatish mumkin. Bunday aloqalar foydalanuvchiga kerakli ma’lumot (fayl)ni shajaraning yuqori satxlaridagi fayllarga murojaat qilmasdan topish imkonini beradi. Masalan, do‘kondagi mahsulotlar jadvali bilan mahsulotlar narxi jadvallari orasida alohida bog‘liqlik o‘rnatilib, u kerakli mahsulot narxini topish imkonini beradi.

Bir pog‘onadagi ma’lumotning boshqa pog‘onadagi ma’lumot bilan ikki yoki undan ortiq marta bog‘lanadigan turiga ma’lumotlarning tarmoqli modeli deyiladi.

Ma’lumotlarning tarmoqli tizimini yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga ma’lumotlar omborini boshqarishning tarmoqli tizimi deyiladi.

Relyatsion tizim. Relyatsion tizim 1970 yilda GVM firmasining xodimi E.F.Kodd tomonidan taklif etilgan bo‘lib, xozirgi paytda eng ko‘p tarqalgan tizimlar qatoriga kiradi. Chunki bu tizimda ma’lumotlar orasida eng qulay bog‘lanishlarni amalga oshirish mumkin.

Ma’lumotlarning relyatsion modeliga mos xolda yaratilgan ma’lumotlar omboriga ma’lumotlarning relyatsion ombori deyiladi.

Ma’lumotlarning relyatsion tizimini yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga ma’lumotlar omborini boshqarishning relyatsion tizimi deyiladi.

Ma’lumotlarning jadval ko‘rinishida sakdanishiga ma’lumotlarning relyatsion modeli deyiladi.

Relyatsion tizimdagi elementlarda shajaraning yo‘qligi tufayli bu qulaylikka erishiladi. Axborotni izlashda barcha elementlardan kalit sifatida foydalanish mumkin. Yahni ixtiyoriy tuzilishga ega ma’lumotni ikki o‘lchamli jadval ko‘rinishiga keltirish mumkin.

Relyatsion tizim sifatida telefon ma’lumotnomasini tuzish masalasini ko‘rib chiqamiz. Masala, «har bir telefon nomeri ko‘rsatilgan abonentning manzili, uning kategoriyasi belgilangan ro‘yxatni tuzing» kabi o‘qiladi.

Ma’lumotnoma bir necha turdagi ob’yektlardan tashkil topgan. Obyekt uchun quyidagi ma’lumotlarni tanlab olamiz:

Telefon raqami.

• 
  Abonent ismi (ismi, sharifi va h.k.).
  
• 
  Abonent manzili.
  

• 
  Abonent kategoriyasi (umumiy, shaharlararo aloqasi tahqiqlangan, ...).
  

Barcha ma’lumotlarni matnli deb hisoblaymiz. Bu ma’lumotlarga quyidagi nomlanish va uzunliklarni beramiz:

4-jadval

№	Ustun nomi	Ma’lumotning nomlanishi	Turi	Uzunligi
1.	Nomer	Telefon raqami	Belgili	9
2.	Abonent nomi	Abonentni belgilash	Belgili	15
3.	Manzili	Abonent manzili	Belgili	40
4.	Kategoriyasi	Abonent kategoriyasi	Belgili	2

«Kategoriyalar» atamasi sifatida ikki harfli kodlardan foydalanamiz; UK — umumiy kategoriya, ShT — shaharlararo aloqa tahqiklangan kategoriya va hokazo.

U holda ma’lumotnomani quyidagi jadval ko‘rinishida tasvirlash mumkin:

5-jadval

Nomer	Abonent ismi	Manzili	Kategoriya
144-92-61	Qosimov Tohir	T. Malik, 18	UK
65-32-14	Akbarov Jahongir	G‘. G‘ulom, 34-101	ShT
118-30-97	G‘afurova Zebiniso	Ibn Sino, 9—6	UK
22-13-26	Azizova Farida	Uvaysiy, 16

Ushbu jadvalni biror fayl (masalan, Te1efon) ko‘rinishida kompyuter diskiga o‘tkazilsa, telefon ma’lumotnomasi — telefonlar ma’lumot omboriga ega bo‘lamiz (omborni qayta ishlashni avtomatlashtirish mumkin bo‘ladi).

Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik modeli deyiladi.

Ma’lumotlarning ierarxik modeliga mos xolda yaratilgan ma’lumotlar omboriga ma’lumotlarning ierarxik ombori deyiladi.

Ma’lumotlarning ierarxik tizimini yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga mi’lumotlar omborini boshqarishning ierarxik tizimi deyiladi.

Quyidagi misol orqali ierarxik tizimni ifodalash mumkin:

3-jadval

 

   Ierarxik tizimli jadvalning birinchisida qator nomeri va unda joylashgan maxsulot kategoriyasi berilgan. Kategoriyalar keyingi satxda joylashgan maxsulot turini izlashda kerak bo’ladi. Ikkinchi va uchinchi satxdagi jadvalda esa xar bir maxsulotning narxi xakidagi ma’lumot berilgan. Ma’lumotlar omborini ierarxik tizim tartibida tashkil qilish foydalanuvchi uchun ma’lum qulayliklar yaratadi.

 Tarmokli tizim. Tarmokdi tizim ierarxik tizimga nisbatan ancha kulayliklarga ega, chunki bu tizimda ma’lumot (fayl) lar o’rtasida ko’p yo’nalishli aloqalarni o’rnatish mumkin. Bunday aloqalar foydalanuvchiga kerakli ma’lumot (fayl)ni shajaraning yuqori satxlaridagi fayllarga murojaat qilmasdan topish imkonini beradi. Masalan, do’kondagi maxsulotlar jadvali bilan maxsulotlar narxi jadvallari orasida aloxida bog’liqlik o’rnatilib, u kerakli maxsulot narxini topish imkonini beradi.

 Bir pogonadagi ma’lumotning boshqa pogonadagi ma’lumot bilan ikki yoki undan ortiq marta bog’lanadigan turiga ma’lmotlarning tirmonli modeli deyiladi. Ma’lumotlarning tarmokli tizimini yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga ma’lumotlar omborini boshqarishning tarmonli tizimi deyiladi.

 Relyasion tizim. Relyasion tizim 1970 yilda IBM firmasining xodimi E.F.Kodi tomonidan taklif etilgan bo’lib, xozirgi paytda eng ko’p tarkalgan tizimlar qatoriga kiradi. Chunki bu tizimda ma’lumotlar orasida eng qulay bog’lanishlarni amalga oshirish mumkin.

 Ma’lumotlarning relyasion modeliga mos xolda yaratilgan ma’lumotlar omboriga mi’lumotlarning relyasion ombori deyiladi.

 Ma’lumotlarning relyasion tizimini yaratish va undan foydalanish uchun yaratilgan tizimga mi’lumotlar omborinn boshqarishning relyasion tizimi deyiladi. Ma’lumotlarning jadval kurinishida saqlanishiga ma’lumotlarning relyasion modeli deyiladi.