Avzu: Ta’limda o‘quvchilarning

2.Turli yosh davrlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari

Yosh davrlari muammosini o‘rganish ko‘pgina oimlarni qiziqtirib kelgan

muammolardandir. L.S.Vыgotskiy birinchilardan bo‘lib shaxs ontogenetik rivojlanishini davrlashtirishda tarixiylik tamoyiliga amal qilish lozimligini ta’kidlagan. Uning fikricha, bolali – bu murakkab ijtimoiy madaniy hodisa bo‘lib, tabiatan tarixiy kelib chiqish xarakteriga ega.
D.B.Elkoninning fikricha, bola taraqqiѐti qonuniyati deganda ijtimoiy madaniy taraqqiѐtda sifat o‘zgarishi nazarda tutiladi. D.B.Elkoning g‘oyalari negizida bolalikning tarixiy rivojlanishini V.T.Kudryavsev bolalikning uch tipini ajratgan:
1. Kvazibolalik – insoniyat tarixining ilk bosqichlari, kattalar mehnatidan ajratilmagan vaziyat, ya’ni kattalar bilan birga mehnat qilish.
2. Riojlanmagan bolalik – bolalar dunѐsi ajralib chiqaan, bolalar oldida yangi ijtimoiy vazifa, ya’ni kattalar dunѐsiga integratsiyalanish paydo bo‘lgan. Bunda rolli o‘yinlar ahamiyatga ega bo‘ladi.
3. Rivojlangan bolalik (V.V.Davыdov tomonidan fanga kiritilgan) – zamonaviy bolalik, ya’ni ijtimoiy taraqqiy etgan davr.
L.S.Vыgotskiy inson umrini davrlashtirishda ѐsh inqirozlarini asos qilib olgan va quyidagi bosqichlarga bo‘lgan:
- tug‘ilgandagi inqiroz
- go‘daklik (2 oydan -1 ѐshgacha)
- bir ѐsh inqirozi
- ilk bolalik davri (1-3 ѐsh)
- uch ѐsh inqirozi
-maktabgacha tarbiya ѐshi (3-7ѐsh)
-yetti ѐsh inqirozi
-kichik maktab ѐshi (8-12 ѐsh)
- 13 ѐsh inqirozi
- pubertat davri (14-17 ѐsh)
-17 ѐsh inqirozi.
D.B.Elkonin esa davrlashtirishda yetakchi faoliyatga urg‘u beradi:

Bosqchilar	Davrlar	Xronologik ѐsh	Yetakchi faoliyat turi	Faoliyat tipi	Rivozlanishdagi o‘ziga xoslik
Ilk bolalik	Chaqaloqlik	0-1 ѐsh	Bevosita- emotsional muloqot	Ayrim faoliyatning ijtimoiy- motivatsion tomoni rivojlanadi, munosabatlar tizimi, motivlar shakllanadi	Motivatsion – ehtiѐjlar sohasi
	Ilk bolalik davri	1-3 ѐsh	Predmetli faoliyat	Faoliyatning operatsion tomoni rivojlanadi	Intellektual- bilish sohasi
Bolalik	Maktabgacha tarbiya ѐshi	3-7 ѐsh	Rolli o‘yin	Ayrim faoliyatning ijtimoiy- motivatsion tomoni rivojlanadi, munosabatlar tizimi, motivlar shakllanadi	Motivatsion– ehtijlar sohasi
	Kichik maktab ѐshi	7-10 ѐsh	Ta’lim	Faoliyatning operatsion tomoni rivojlanadi		Intellektual- bilish sohasi
O‘smirlik	O‘smirlik	11-15 ѐsh	Tengdoshlar bilan intim- shaxsiy muloqot	Ayrim faoliyatning ijtimoiy- motivatsion tomoni rivojlanadi, munosabatlar tizimi, motivlar shakllanadi		Motivatsion– ehtiѐjlar sohasi
	Ilk o‘spirinlik	15-17 ѐsh	O‘quv – kasbiy faoliyat	Faoliyatning operatsion tomoni rivojlanadi		Intellektual- bilish sohasi

V.I.Slobodchikov va G.A.Sukerman E.Erikson va D.B.Elkoninlarning konsepsiyalarini tahlil qilish natijasida inson taraqqiѐtini quyidagicha davrlashtirishadi:
1. Jonlanish (tug‘ilgandan 12 oygacha) – yaqinlariga bog‘liqlik. Bu davrda bola o‘zining tanasi va psixosomatik individualligini o‘zlashtiradi.
2. Ruhlanish (11 oydan 6.5 ѐshgacha) – yaqin qarindoshlari bilan yakdillik. Bola birinchi marta “o‘zligi”ni anglaydi, o‘z hoxish va istaklarining sub’ekti sifatida o‘zini taniydi.
3. Personalizatsiya (5.5-18 ѐsh) – muloqot doirasi kengayadi. O‘z shaxsini anglaydi, kelajak oldida ma’suliyatni xis qila boshlaydi.
4. Individualizatsiya (17-42 ѐsh) – qadriyatlar tizimi va ideallari rivojlanadi. Inson o‘z oldida mas’uliyatni his eta boshlaydi.
5. Universalizatsiya (39 ѐshdan yuqori) – oliy qadriyatlarning rivojlanishi, shaxsda individuallikning rivojlanishi.
Insonontogenetik taraqqiѐtini davrlashtirish masalasi xorijda quyidagicha hal etilgan.
Z.Freyd bo‘yicha davrlashtirish:
- Oral bosqich tug‘ilgandan 18 oygacha davom etadi. Bundan ona suti bilan
ozuqalanish, ovqatlanishga asosiy urg‘u beriladi. Bu dvrda onaning ishonchi va mehri yetakchi o‘ringa ega.
- Anal bosqich 1-1.5 ѐshdan 3 ѐshgacha davom etadi. Asosiy jihat Egoning rivojlanishi bilan belgilanadi. Aynan mana shu davrda ota-ona ѐrdamida bolada o‘zini – o‘zi boshqarish mexanizmi rivojlana boshlaydi.
- Fallik bosqich 3 ѐshdan 6 ѐshgacha davom etadi. Bu davrda jinsiy identifikatsiya shakllanadi. O‘g‘il bolalarda Edip, qiz bolalarda Elektra komplekslari aynan mana shu davrda kuzatiladi.
- Latent bosqich 6-7 ѐshdan 12 ѐshgacha davom etadi. Ta’lim, sport, do‘stlar bilan muloqotga bo‘lgan ehtiѐj ortadi.
- Genital bosqich (12-18 ѐsh) – biologik yetilish bilan kechadigan davr. Inson organizmidagi biologik yetilish agressiv qo‘zg‘alishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
E.Eriksonning psixosotsial davrlashtirish bosqichlarida ma’lum bir xislarga asoslanilgan va ular quyidagilar:
1. Go‘daklik davri (tug‘ilgandan 1 ѐshgacha): ishonch/ishonchsizlik. Bu xislar ona mehri va g‘amxo‘rligining qay darajadaligi bilan bog‘liq. Agar oilada emotsional diskommfort kuzatilsa bolada ishonchsizlik hissi ustunlik qila boshlaydi.
2. Ilk bolalik (1-3 ѐsh): avtonomiya/uyat va shubha. Bola jamiyatda qabul qilingan normalarga duch kela boshlashi natijasida unda “Men qila olaman”, “Men o‘zim” ѐki uning aksi bo‘lgan kechinmalar yuzaga kela boshlaydi. 3.O‘yin davri (3-6 ѐsh): tashabbuskorlik/aybdorlik. Bola rolli o‘yinlar orqali ijtimoiy tajribani o‘zlashtira boshlaydilar. O‘yin jaraѐnini tashkil etishda bolaning tashabbusini kattalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi ѐxud qattiq tanqid qilinishi mazkur xislarni shakllanishiga olib keladi.
4. Maktab ѐshi (7-12 ѐsh): mehnatsevarlik/noto‘liqlik. Ta’lim va o‘z ustida ishlash yetakchilik qiladi. Tengdoshlari orasidagi mavqei va shaxslararo munosabatlari uning shaklanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
5. O‘spirinlik (12-13 ѐshdan 19-20 ѐshgacha): ego-identifikatsiya / rollar almashinuvi. Bu davr “Men kimman?”, “Men qaerga ketyapman?”, “Kim bo‘lishni istayman?” kabi savollarga birin-ketin javob izlashni boshlaydi va qadriyatlar tizimi shakllanadi.
6. Yoshlik (20-25 ѐsh): yaqinlikka intilish / izolyatsiya. Bu davr kasbiy faoliyat va oilaviy haѐtning boshlanishi bilan xarakterlanadi.
7. Yetuklik (26-64 ѐsh): samaradorlik / inertlik. Ijtimoiy haѐt tarzi, kattalarga g‘amxo‘rlik, oilaviy turmush, kasbiy muvaffaqiyat kabilar bilan belgilanadi.
8. Keksalik (65 ѐshdan yuqori): yaxlit ego / ko‘ngil qolishi. Nafaqaga chiqish inqirozi va yaqin kishisini yo‘qotish kabilar bilan belgilanadi.
J.Piaje inson taraqqiѐtini uch davrga ajratadi:
- Sensomator bosqich – tug‘ilgandan 1.5 ѐshgacha. Bu bosqichning o‘zi 2
bosqichga bo‘linadi:
1. 7 - 9 oygacha bo‘lgan davrda go‘dakda o‘z tanasiga markaziy e’tibor
qaratiladi.
2. 9 oydan boshlab makon bilan amaliy intellekt orasida ob’ektiv
bog‘liqlik kuzatiladi.
- Aniq – operatsiyalar bosqichi – 1.5 - 2 ѐshdan 11 ѐshgacha. Bu bosqich
quyidagi bosqichga bo‘linadi:
1. Operatsiyalargacha bo‘lgan tayѐrlov bosqichi (2-5 ѐsh).
2. Aniq operatsiyalarning birinchi darajasi (5-7 ѐsh).
3. Aniq operatsiyalar funksiyalarining ikkinchi darajasi (8-11 ѐsh).
- Rasmiy – operatsiyalar bosqichi – 11-12 ѐshdan 14-15 ѐshgacha. Bu davrda
bolada mantiqiy, tahliliy fikrlash rivojlanadi.