Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

10.3. М арказлаштирилган ташишлар
Т ранспорт ж араёнида уч том он қатнаш ади: ю к жўнатув- 
чи (етказиб берувчи), тр ан сп о р т таш ки лоти ва ю к қабул 
этувчи. Улар ҳар б и р и н и н г тран сп орт ж араёнидаги вазиф а- 
сига кура таш и ш лар м арказлаш тири лган ва м арказл аш ти -
162

---

рилм аган хилларга бўлинади. М арказлаш тирилган таш и ш ­
л ар д ей и л ган д а, ш ундай таш и ш ж ар асн и н и таш ки л этиш
туш ун и лад и ки , унда тр ан сп о р т таш к и ло ти ёки ю к ж ўн а- 
тувчи ю кларни барча истеъм олчи талабига б и н оан етказиб 
беради. М арказлаш тирилм аган таш и ш лар н н н г м арказлаш ­
ти рилган таш иш лардан ф арқи ш ун д аки , ҳар бир ю к қабул 
этувчи ўзига зарур бўлган ю кн и таш и ш н и ҳам да таш иш
билан б о ғл и қ б ў л ган орти б -туш и ри ш ва эк сп ед и и и о н и ш - 
л ар н и ўзи баж аради. Б ун и н г учун ю к қабул этувчи ав то ­
тран сп орт таш килотига талабном а билан мурож аат қилади, 
ортиш пунктига ю к ортувчи и ш ч и лар, эксп ед и тор ва ав то ­
тр ан сп орт таш ки лотига тегиш ли автом об и ль би лан келиб, 
ю кни қабул қилади, йўлда қараб боради 
( я т ў н и , 
эксп ед и ц и - 
он иш ни бажаради) ва ўз ом борига туш ириб олади. Т аш и ш ­
ни бундай таш ки л этиш да юк ж ўнатиладиган пунктда жуда 
кўп автом оби ллар, ю кловчи лар, эк сп ед и то р л ар й игилиб 
қоли б, ю кни қабул этиш да у зо қ д ан -у зо қ кути ш навбати 
ҳосил бўлади. О ртиш о п ер ац и яси , одатда, қўл кучи билан 
баж арилади, чунки етказиб берувчи (ю к жўнатувчи) ортиш
о п ер ац и яси н и м ехан и зац и ялаш га қ и зи қм ай д и ва унга ж а- 
воб бермайди. А втотранспорт саройи берилган талабномага 
биноан зарур микдордаги транспорт воситасини ажратиб бе­
ради, леки н таш и ш н и таш кил этиш ва тран сп орт ж араён и - 
н и н г баж ари ли ш и га ж авоб б ерм айд и . Т аш и ш н и таш ки л 
этиш ни н г бундай тизим и ю к қабул этувчиларнинг ўз тр ан с­
порт воситалари бўлиш ига олиб келиб, тран сп орт саройла- 
ри ни н г майдалаш иш ига олиб келади, юк оқим лари ҳам май- 
д^ыашади. Бу эса ю кларни рационал (оқи лон а) маршрутлар 
таш кил этиб таш иш га йўл қўйм айди, махсус ва махсуслаш - 
ти ри л ган тр ан сп орт воситаларидан ф о й д а л ан и ш и м кон и
ниҳоятда камайиб кетади. Буларнинг барчаси транспорт иш ­
латиш хараж атларининг орти ш и ҳисобига ю к таш и ш хара- 
ж атларини кўпайтириб юборади.
Ю қорида келтирилган к а м ч и л и к л ар н и н г кўп чили гин и
ю к таш и ш н и м арказл аш ти ри лган усулида бартараф эти б , 
тр ан сп о р т во си тал ар и н и н г иш ун ум и н и о ш и р и ш , таш иш
таннархи ва мижозлар харажатларини кам айтириш мумкин. 
Ю к таш и ш н и н г м арказл аш ти ри лган усули ю к эгаларига 
хизм ат кўрсатиш м аданиятини кўтариш ва транспорт иш ла- 
р и ни таш кил эти ш н и яхш илайди.
163

---

Ю к таш и ш н и н г м арказлаш тири лган усулини қўллаш да 
тр ан сп орт ж араён л ари да қатнаш увчи то м о н л ар н и н г ўзаро 
алоқалари қуйидагича бўлади:
— юк ж ўнатувчи ёки у н и н г ю кини еткази б берувчи 
таш ки лот транспорт таш килотига талабном а беради;
— ю кларни автотранспорт саройи, ак сари ят ҳолларда, 
ум ум ф ойдаланиш автотран сп орт саройи таш иб беради;
— ю кни туш и ри б ва қабул қи либ олиш ю к қабул этув­
чилар зи м м аси да бўлади;
— ю клар а в то тр ан сп о р т сар о й и то м о н и д а н кузатиб 
борилади . бунда э к сп ед и то р ли к вази ф аси н и ам алда ҳай- 
довчи баж аради. Қ им м атбаҳо тош ва м еталлар, то п ш и - 
риш да қайта саналувчи ёки тортиб топш ирилувчи ва ш унга 
ўхшаш ю кларни таш и ш бундан мустасно;
— таш иш учун ҳ ақ ва ҳи со б -к и то б н и юк ж ўнатувчи, 
яъни транспортга талабном а берган таш ки лот тўлайди. Ю к 
ж ўнатувчилар хараж атлари н и ю к эгалари қоплаб, ж ўн а- 
тувчилар билан ҳи соб -ки тоб қилади.
Ш ундай қи либ , м арказл аш ти ри л ган юк таш иш усули­
да, юк қабул қи либ олувчи лар тр ан сп о р т ж араёнидаги та ­
ш и ш да қатн аш м ай д и ва улар ю кларн и ўз вақти да туш и ­
ри б оли ш гаги н а ж авоб беради. А малда бундай т аш и ш л а р ­
ни юк ж ўнатувчи, тр ан сп о р т таш ки лоти ҳамда ю к қабул 
қилиб олувчилар б и ргали кд а, кели ш и лган ягон а иш ч и з­
маси (граф иги ) асоси да баж аради.
М арказлаш ти ри лган ю к таш иш ти зим и қуйидаги аф - 
залл и кларга эга:
— ю кни ж ўнатувчилардан уларни қабул қилувчиларга 
бир маромда еткази б бериш ҳам да уларни еткази б бериш
вақтларин и теж аш ш ароитлари яратилади;
— тр ан сп о р т в о си тал ар и н и н г олди н д ан кели ш и лган
чизм а асоси да иш лаш и улар н и н г ортиш оп ер ац и яси д а ку- 
ти б ту р и ш и н и йўқотиш ёки кам айтириш билан бирга, б ун ­
дай о п ер ац и ял ар н и м е зан и зац и ял аш и м кон и бўлади; ю к ­
л овчи л ар ва эксп ед и торларга талаб бўлм айди;
— м ахсуслаш тирилган тр ан сп о р т воситаларидан ф о й - 
д ал ан и ш н и к ен г йўлга қўйиш ва ю к эга л ар и н и н г таш иш
хараж атлари н и ан ч аги н а қ и сқ арти ри ш м ум кин;
— таш и ш ҳаж м ига зарур бўлган тр ан сп о р т воси тала­
ри ни кам ай ти риш ҳисобига материашлар ва иш чи куч и го 
бўлган ташаб ҳам кам аяди;
164

---

— юк таш иш таннархи арзонлаш ади;
— транспорт воситаларининг иш унуми ва улардан ф о й ­
даланиш самарадорлиги ош ади;
— тезкор реж алаш тириш да и қти со д и й -м атем ати к усул- 
лар ва Э Ҳ М дан ф ой далан и ш и м кон и яратилади.
Буларнинг барчаси биргаликда м айда А Т С лари н и туга- 
тиш ҳисобига йири кл аш тирил ган автомобиль саройлари улу- 
ш и н и н г кўпайиш ига ёрдам беради. М арказлаш тирилган юк 
таш иш ти зим ига утиш ю к эгалари и ш и ни ҳам таком иллаш - 
ти риш га олиб келади. Бундай ти зи м н и қўллаш юк обороти, 
ун и н г таркиби , юк таш иш хусусияти, м иж озлар ом борига 
кириш йўл ш арт-ш ароитлари, м еханизациялаш воситалари, 
транспорт воситалари тури ни оқилона танлаш , қатнов масо- 
фаларидан ф ойдаланиш к о эф ф и ц и ен та ни ош и ри ш , тезкор 
режалаштириш усулини аниқлаш ва бошкдларга бўлган эъти- 
борни кучай ти риш ни талаб этади. Ш уни н гдек, ю к эгалари 
и ш и н и н гян ги ти зим ини (масалан, тем ир йўл ю к бекатлари- 
дан кон тейнерли ю кларни кечасию кундузи уч см ен ада т а ­
ш и ш н и ) иш лаб чиқиш , ян ги ча талабн ом а бериш тартиби, 
ҳужжатларни расмийлаш тириш ва бош қаларни ж орий этиш ­
га эътибор ни кучайтириш зарур.