Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

Ж ой рельеф и 
— т е к и с , б а л а н д - п а с т , т о г л и р е л ь е ф д а
б ў л и ш и м у м к и н .
Й ўл плани ва профили элементларига 
й ў л н и н г б ў й л а - 
м а э н г к атта н и ш а б л и г и (у н и н г т а к р о р л а н и ш и , у зу н л и - 
г и ), й ў л н и н г п л а н д а ги э г р и -б у г р и л и ги , ю р и ш (ҳ а р а к а т - 
л а н и ш ) қ и с м и н и н г э н и , п о л о с а л а р и с о н и ва т е г и ш л и
м е ъ ё р л ар б и л а н б е л г и л а н у в ч и б о ш қ а к ў р с а т к и ч л а р и к и ­
р а д и .
Й ўл қопламасининг текислиги 
й ў л н и н г ту р и (к а п и т а л
ц е м е н т ё к и а с ф а л ь т -б е т о н ), қ о п л а м а т е к и с л и г и н и н г б а р - 
қ а р о р л и г и ё к и у н и н г б а р қ а р о р э м а с л и г и , ў т к и н ч и т и п д а - 
ги қ о п л а м а л и л и ги (ш ага л , ч а қ и қ т о ш ва ҳ . к . ) б и л а н а н и қ -
л а н а д и .
Ҳ аракат ж адаллиги. 
Й и л , с у т к а и ч и д а ў р т ач а ҳ а р а к а т
з и ч л и г и н и н г б а р қ а р о р л и г и д и р . Б у н д а й к ў р с а т к и ч ҳ а ф т а - 
н и н г к у н л а р и ва с у т к а н и н г ҳ ар б и р с о а т и б ў й и ч а и н о б а т ­
га о л и н а д и ; ҳ а р а к а т н и н г х а р а к т е р и (о н д а -с о н д а ё к и б е- 
тўхтов); ҳ а р а к а т ту р и (ш аҳар и ч и , ш аҳард ан т а ш қ а р и , йўлдан 
т аш қ ар и ).
Ў та олиш ҳолатининг барқарорлиги. 
Б у н д а қ и ш в а қ т л а - 
р и д а й ў л н и н г қ о р б и л а н қ о п л а н и ш и (у н и н г д а в о м э т и ш и ),
55

---

қ о п л а м а с и з й ў л л ар д а э с а ё ғ и н г а р ч и л и к н а т и ж а с и д а ҳ а р а- 
к а т н и н г о ғ и р л а ш и ш и , ч а н г л и л и к ва б о ш қ а ш ар о и т л а р к и ­
ради.
Т а б и а т -и қ л и м ш ар о и тл ар и . Б у н д а ҳудудлар и а за р д а ту - 
т и л а д и . У л ар с о в у қ и қ л и м л и ж о й л а р , и с с и қ и қ л и м л и
ж о й л ар ҳам да мўътадил и қ л и м л и ж ой ларга б ўли нади. Ҳудуд- 
л а р а с о с а н ҳ а в о н и н г ҳ а р о р а ти ва б о ш қ а х у су си я т л ар га б и - 
н о а н б ўли н ад и .
Т а ш к и л и й -те х н и к ш ар о и тл ар . И ш р е ж и м и : а в т о м о б и л ­
н и н г и ш д а б ў л и ш в а қ т и ; с у т к а д а в о м и д а б о с и б ў т и л г а н
ў р т ач а м а с о ф а (к м ); й и л д а в о м и д а г и иш к у н л а р и ; й и л л и к
б о с и б ў т и л г а н ў р т а ч а м а с о ф а (к м ); й и л д а в о м и д а о й л а р
б ў й и ч а . ҳ а ф т а к у н л а р и и ч и д а , с у т к а с о а т л а р и б ў й и ч а т а - 
ш и ш н и н г б и р т е к и с д а л и г и , ҳ а й д о в ч и л а р и ш и н и н г т а ш к и л
э т и л и ш и .
Т аш и ш н и т а ш к и л эт и ш ва м ар ш р у тл ар тури: м а р ш р у т - 
л а р м а я т н и к ва а й л а н а т а р зд а б ў л и ш и м у м к и н . У з о қ м а- 
со ф ал а р га т а ш и ш л а р «таш иш елкалари » ёк и т ў ғр и д ан -тў ғр и
автопоездлар қатн ай ди ган ти зи м лард а таш к и л эт и л и ш и м ум ­
ки н .
А втом об и лларн и с а қ л а ш , т е х н и к х и зм а т к у р саги ш ва 
т а ъ м и р л а ш ш ар о и тл а р и . А в т о м о б и л л а р н и ё п и қ б и н о л а р - 
д а ёк и у сти о ч и қ м а й д о н л а р д а с а қ л а ш м у м к и н ; т е х н и к
х и зм а т н и м а р к а з л а ш т и р и л г а н ёк и т а р қ о қ у с у л д а ў т к а зи ш
м у м к и н ; а в т о м о б и л л а р н и т а ъ м и р л а ш ва у л ар н и у т к а зи ш н и
м е х а н и з а ц и я л а ш д а р а ж а с и каб и ш а р о и т л а р н а з а р д а ту - 
т и л а д и .
Ю к ва п а с с а ж и р л а р н и т а ш и ш д а ю қ о р и д а б аён э т и л ­
ган ш а р о и т л а р н и н г ҳ а р хил т у р л а р и б и р г а л и к д а б ў л и ш и
м у м к и н . Ш у н и н г учун ҳам а в т о м о б и л л а р н и э к с п л у а т а ­
ц и я қ и л и ш ш а р о и т л а р и кўп қ и р р а л и б ўлад и . А к с а р и я т
ҳ о л л а р д а а в т о м о б и л л а р к о н с т р у к ц и я с и кўп у ч р а й д и га н
э к с п л у а т а ц и я ш ар о и т л а р и га м о с л а ш т и р и л и ш и б и л а н б и р - 
га у л а р н и ҳ ар хи л м ахсус ш а р о и т л а р г а з у д л и к ва о с о н л и к
б и л а н м о с л а н и ш и ҳ и с о б га о л и н и ш и л о з и м .
Ю қ о р и д а б а ё н э т и л га н э к с п л у а т а ц и о н ш ар о и тл а р и ч и ­
д а а в т о м о б и л с о з л а р т о м о н и д а н к а м р о қ ҳ и с о б г а о л и ­
нади га н л а р и д а н б и р и т а б и а т -и қ л и м ш ар о и тл а р и д и р . А к ­
с а р и я т ҳ о л л ар д а с о в у қ и қ л и м л и ж о й л а р д а и ш л о в ч и а в ­
т о м о б и л л а р к о н с т р у к ц и я с и (С -и н д е к с и б и л а н ) и ш л а б ч и -
5 6

---

қ ар и л ган б ў ли б , ўта и с с и қ ж о й л ар га м о с л а н г а н а в т о м о б и л ­
л а р к о н с т р у к ц и я с и н и я р а т и ш а н ч а о р қ а д а қ о л ган . Б у н д ан
т а ш қ а р и б ал а н д т о ғл и ж о й л ар д а и ш л о в ч и а в т о м о б и л л а р н и
с е р и я б и л а н и ш л а б ч и қ а р и ш ҳ а м я х ш и й ў л га қ ў й и л м а г а н . 
Ў рта О си ё ҳудуди а с о с а н и с с и қ и қ л и м л и д и р , и с с и қ о й л а р -
д аги ўртача ҳарорат + 2б°С д ан и б о р ат бўлади. И с с и қ и қ а и м - 
л и ж о й л ар уч турли : чўлли ж о й л а р , б а л а н д то ғл и ж о й л а р ва 
с у б т р о п и к ж о й л а р б ў ли б , у л а р н и н г ҳ ар б и р и н и н г ў з и г а хос 
то м о н л ар и бор.
И с с и қ и қ л и м л и ж о й л а р н и н г чўл зо нал ар и га Ў рта О с и ё - 
н и н г м а р к а зи й ва ғар б и й қ и с м л а р и к и р а д и . Бу ж о й л ар д а ги
ҳ а в о н и н г м а к с и м а л ҳ а р о р а ти 4 5 -5 8 °С н и т а ш к и л эт а д и . Ер 
усти қ а т л а м и н и н г ҳ а р о р а т и 70 -8 0 °С гача қ и зи й д и . Ё з о й л а - 
ри ўта и с с и қ ва қуруқ. Н а м л и к н и н г о з л и г и н а т и ж а с и д а н
ч а н г ж уд а кўп м и к д о р д а , а й н и қ с а л ё с гр у н т л и ж о й л а р д а
ҳо си л б ў лад и . А со сан бу ж о й л а р н и н г к ў п ч и л и к қ и с м и д а
қ и ш н и н г қ о р л и к у н л ар и н и ҳ о я т д а о з б ўлад и .
И с с и қ и қ л и м л и б а л а н д т о ғ л и ж о й л а р г а Ў р та О с и ё н и н г
ш а р қ и й ҳуд удлари к и р ад и . Т о ғл и ж о й л а р д а н ў ти ш д аги д о - 
в о н л а р н и н г б а л а н д л и г и 2000 м е т р д а н о ш и қ б ў л и б , д е н г и з
сатҳи дан 4700 м етргач а б ал а н д л и к гач а етад и . Б ун дай ер л ар - 
д а ҳ а в о н и н г а т м о с ф е р а б о с и м и к и ч и к л и г и с а б а б л и д в и г а - 
т е л л а р қу в в ати а н ч а м и к д о р д а (3 0 -4 0 ф о и з ) к а м а я д и ва бу- 
н и н г н ати ж аси д а а в т о м о б и л л а р н и н г т о р ги ш -те зл и к хусуси­
я ти с е зи л а р л и к а м а й и б , у л а р д а н ф о й д а л а н и ш н и а н ч а қ и й - 
ин лаш тиради .
Ҳ а в о ҳ ар о р ати + 3 0 °С д ан о ш г а н д а н с ў н г д в и г а т е л л а р
қу в в ати к а м а я д и . М а с а л а н , ў т к а з и л г а н и л м и й -т а д қ и қ о т - 
л а р и м и з н а т и ж а с и д а К А З -6 0 8 В т я г а ч л и п ахта хом а ш ё с и
т а ш у в ч и а в т о п о е зд и д в и г а т е л и н и н г қ у в в а т и ҳ аво т е м п е - 
ратураси + 35-36°С етган да, 30 ф о и зг а кд д ар кама|'Гди. П роф . 
Д . П. В е л и к ан о в к ў р с а т к и ч л а р и г а к ў р а , и с с и қ и к д и м л и
ш а р о и т д а и ш л о в ч и а в т о м о б и л л а р н и н г с о в и т и ш т и з и м и
к у ч а й т и р и л г а н ва ё п и қ т у р д а б ў л и ш и л о з и м . С о в и т и ш
т и з и м и н и н г ё п и қ ту р д а б ў л и ш и с о в и т у в ч и с у ю к д и к н и н г
б у ғл ан и ш н а т и ж ас и д а й ў қ о л и ш и н и н г о л д и н и о л ад и . М о й - 
л а ш т и з и м и д а э с а м о й н и с о в и т у в ч и м ахсус р а д и а т о р ў р н а - 
т и л и ш и л о з и м . Ч ўл з о н а л а р и д а и ш л а ш г а ҳ и с о б л а н г а н
а в т о м о б и л л а р н и н г д в и г а т е л л а р и ва б ар ч а м о й л а ш у зел - 
л а р и ч ан гд а н с а к д о в ч и к о н с т р у к т и в э л е м е н т г а эга б ў ли -
57

---

ш и л о зи м . Д в и г а т е л н и н г к а р б ю р а т о р и (ён и л ғи а п п ар а т и )га
с ў р и л у в ч и ҳ аво к а п о т (к а б и н а ) т а ш қ а р и с и д а н қ и л и б и ш - 
л а н г а н б ў л и ш и ва с ў р и л у в ч и ҳ а в о н и ч ан гд а н т о за л а б ў т к а- 
зу в ч и у зел л ар и н а за р д а т у т и л и ш и л о з и м . Ш и н а , б а р ч а р е ­
з и н а -т е х н и к б у ю м л а р ва п о л и м е р м а т е р и а л д а н и ш л а н г а н
қ и с м л а р , ё н и л г и , м о й , т о р м о з с у ю қ л и ги ва б о ш қ а м а т е р и - 
ал л ар ўта и с с и қ ҳ а в о г а ч и д а м л и б ў л и ш и л о зи м .
А ккум улятор б атар еяси ва б ен зи н н асо си н и ав т о м о б и л ­
н и н г э н г кам и си й д и ган ер и га ж о й л аш т и р и ш лози м . К аб и н а 
ва сал о н н и н г том қ и с м и н и қуёш нуридан келувчи и сси қ л и к - 
ни ўтказм ай д и ган қ и л и ш ч оралари кўр и л и ш и керак.
Ҳ а й д о в ч и л а р к а б и н а с и ч а н г ў т к а зм а й д и г а н қ и л и б ж и - 
ҳ о з л а н и ш и , в е н т и л я т о р ё к и к о н д и ц и о н е р л а р б ў л и ш и
м а қ с а д га м у в о ф и к д и р . А в т о м о б и л н и н г қуёш н ури т у ш а - 
д и г а н ю зал ар и қ а т т и қ и с и б к е т м а с л и г и учун о қ т о н л и ва 
қуёш р а д и а ц и я с и г а б а р д о ш б ер у вч и б ў ё қ б и л а н и ш л а н и - 
ш и зар у р , ў р и н д и к д а р н и э с а г и л о ф л а ш к ер ак .
У та б а л а н д ж о й л а р д а и ш л о в ч и а в т о м о б и л л а р д в и г а т е ­
л и м а х с у с к о н с т р у к ц и я а с о с и д а и ш л а н и ш и к е р а к . Б у н ­
д а , и л о ж и б о р и ч а , д в и г а т е л ь қ у в в а т и н и н г б а л а н д л и к б и ­
л а н б о ғ л и қ к а м а й и ш и н и н г о л д и н и о л и ш л о з и м . Б у н и н г
у ч у н т а ъ м и н л а ш т и з и м и к о н с т р у к ц и я с и н и б а л а н д л и к
б и л а н б о ғ л и қ к о р р е к т и р о в к а л а ш ва с и қ и ш д а р а ж а с и н и
ў з г а р т и р и ш л о з и м б ў л а д и . Ў та б а л а н д т о г й ў л л а р и д а и ш - 
л а ш н и ҳ и с о б г а о л у в ч и м а х с у с о п т и м а л н и с б а т л и т р а н с ­
м и с с и я ва с е к и н л а ш т и р и ш т о р м о з м е х а н и з м и ў р н а т и ш
ҳ ам з а р у р б ў л а д и .