Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

5 - б о б
Т А Ш И Ш Н И Т А Ш К И Л Э Т И Ш Н И Н Г
А С О С И Й Э Л Е М Е Н Т Л А Р И
А в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и д а т а ш и ш н и т а ш к и л эт и ш м у- 
р а к к а б ж ар аён б ў л и б , у ю к ё к и п а с с а ж и р л а р н и б и р ер д ан
и к к и н ч и ж о й га к ў ч и р и ш д а ум ум т а ш и ш т е х н о л о ги я с и б и ­
л а н б о ғ л и қ и зч и л ж ар аён ва о п е р а ц и я л а р м аж м у и д ан и б о - 
рат д и р .
А в т о т р а н с п о р т к о р х о н а с и б ар ч а б ў ғ и н л а р и н и н г ў зар о
м у в о ф и қ ҳ о л д а и ш л а ш и а в т о м о б и л л а р д а т а ш и ш т е х н о ­
л о г и к ж а р а ё н и н и н г а с о с и й т а м о й и л и б ў л и ш и л о зи м .
5 Л . Автомобилларда пассаж ирлар
таш иш таърифи ва таснифи
А в т о м о б и л л а р д а п а с с а ж и р л а р т а ш и ш қ а н д а й ҳудудда 
б а ж а р и л и ш и , в а з и ф а с и ва т а ш к и л эт и ш ш а к л и г а кўра 
тасн и ф лан ад и .
6 2

---

Қандай ҳудудда бажарилишига кўра: 
ш аҳ ар л ар д а, ш аҳар 
а т р о ф и д а , қ и ш л о қ ҳудудлари и ч и д а , ш а \а р ва ви л о ятлар ар о
ва хал қар о та ш и ш л а р га аж р ати л ад и .
В азиф асига кўра: 
д о и м и й м а р ш р у т л а р д а , э к с к у р с и о н , 
т у р и ст и к , х и зм ат ю заси д ан п а с с а ж и р л а р т а ш и ш л а р га б ў ли - 
нади.
Ташкил этиш шаклига кўра: 
м а р ш р у т л а р д а ги , б у ю р тм а- 
л и , т ў ғр и д ан -тў ғр и ва ар ал аш т а ш и ш л а р г а б ў ли н ад и .
Ш аҳ арлард аги п а с с а ж и р л а р н и авто б у сл ар д а т а ш и ш ш а- 
ҳар ва ш аҳар т у р и д аги п о с е л к а л а р и ч и д а б аж а р и л а д и . Б у н ­
д ай т аш и ш л ар д а б арча турдаги автобусларда т а ш и ш н и н г эн г 
к а т т а н и с б и й қ и с м и -п а с с а ж и р л а р с о н и б ў й и ч а 70 ф о и з ва 
п а с с а ж и р л а р а й л а н и ш и (о б о р о т и ) б ў й и ч а 43 ф о и з и ш л ар
б аж ар и л ад и . Бун дай т а ш и ш л а р н и н г о х и р ги 20 й и л д а в о м и ­
д аги ў с и ш и п а с с а ж и р л а р б ў й и ч а 3 б а р о б а р н и ва п а с с а ж и р
о б о р о ти б ў й и ч а б б ар о б а р н и т а ш к и л этди. Ш аҳ ар л ар д а п а с ­
с а ж и р л а р т аш у в ч и б ар ч а т у р д а ги т р а н с п о р т л а р (т р а м в а й , 
тр о ллей бус, м етро) ичид а автобусларда п а с саж и р л ар т аш и ш
н и с б и й ў р н и 60 ф о и з д а н о р т и қ б ў л и б , бу к ў р с а т к и ч й и л - 
д а н -й и л г а ўси б б о р м о к д а.
У м у м а н , ш аҳ а р л а р д а ги п а с с а ж и р л а р н и т а ш и ш ҳ а ж м и - 
н и н г к а т т а л и г и ш а ҳ а р л а р а ҳ о л и с и н и н г ў с и б б о р и ш и б и ­
л а н б о ғ л и к д и р . Ҳ о з и р г и д а в р й и р и к ш а ҳ а р л а р х у д у д л а - 
р и н и н г к е н г а й и ш и ҳ а м д а а ҳ о л и н и н г т р а н с п о р т д а н ф о й ­
д а л а н и ш т а л а б и н и н г ў с и ш и б и л а н х а р а к т е р л и д и р ва бу 
о м и л , п а с с а ж и р л а р н и н г ў р т а ч а қ а т н о в м а с о ф а с и о ш и ш и
ҳ и с о б и г а , п а с с а ж и р о б о р о т и н и н г ў с и ш и г а о л и б к е л а д и . 
А гар 1980 й и л и п а с с а ж и р л а р н и н г т р а н с п о р т д а ў р т ач а қ а т - 
н о в м а с о ф а с и 4 ,8 км б ў л г а н б ў л с а , б у к ў р с а т к и ч ҳ о з и р г и
к у н д а 5 ,8 км е т га н .
Ҳ ози рги д аврда ш аҳарлардаги А Т С лар катта ва жуда катга 
с и г и м л и а в т о б у с л а р б и л а н т ў л д и р и л а ё т г а н и у л а р у м у м и й
н о м и н а л с и г и м и н и н г о ш и ш и г а о л и б к е л а ё т и р . Ш а қ а р л а р - 
д аги п а с с а ж и р л а р т а ш и ш ҳ аж м и ҳ аф та и ч и к у н л ар и ва сут- 
к а д а ги с о а т л а р б ў й и ч а к атта м и к д о р д а ў зга р и ш и б и л а н х а ­
р а к т е р л и д и р . Э р та л а б к и ва к е ч қ у р у н ги т а ш и ш “ п и к " с о ат- 
л ар и д а т а ш и ш л а р ҳаддан т а ш қ а р и о р т а д и , с у т к а н и н г б о ш қ а
с о а тл а р и д а к а м а й и б кетад и . А в то б у сл ар д а п а с с а ж и р л а р т а ­
ш и ш асосан д о и м и й м арш руглард а ва ж ад валга б и н о а н т а ш ­
к и л эт и л а д и .
6 3

---

Е н ги л т а к с и а в т о м о б и л л а р и б и л а н ш аҳ ар и ч и ва а т р о - 
ф и д а г и т у м а н л а р н и н г б а р ч а ҳуд уд лари д а п а с с а ж и р л а р т а - 
in ил ад и. Й и р и к ш а ҳ а р л а р д а е н г и л т а к с и а в т о м о б и л л а ­
р и т у н у -к у н у з л у к с и з и ш л а й д и . Б а ъ з и ҳ о л л а р д а т а к с и
автом обилларида олди нд ан белгилан ган бую ртм а асосид а ҳам 
п ассаж и р лар га х и зм ат кўр сати ш м у м ки н .
Ш аҳ а р л а р д а ги п а с с а ж и р л а р н и т а ш и ш д а ги э н г д о л з а р б
м у а м м о — “ п и к ” с о а тл а р д а ги т а ш и ш ж а р а ё н л а р и н и т а к о - 
м иллаш ти ри ш д и р.
Ш аҳ ар ва ш аҳ а р а г р о ф и д а г и т а ш и ш л а р н и н г ў зи га хос 
т о м о н л а р и д а н я н а б и р и ҳ а ф т а к у н л а р и ва й и л о й л а р и
(м а в с у м , ф а с л ) и ч и д а т а ш и ш ҳ а ж м л а р и н и н г к а т га ў зга - 
р и ш и д и р . Т а ш и ш ҳ а ж м и н и н г с е зи л а р л и д ар а ж а д а ў с и ш и
д ам о л и ш к у п и о л д и д а , а й н и қ с а ёз о й л а р и д а кў зга т а ш - 
л а н а д и .
Қ и ш л о қ ҳ у д у д л а р и д а г и т а ш и ш л а р т у м а н л а р м а р к а з л а - 
р и , ж а м о а х ў ж а л и к л а р и м а р к а з л а р и , с у т -т о в а р ф е р м а л а -
р и , а ҳ о л и я ш а ш ж о й л а р и н и б и р л а ш т и р и ш г а м ў л ж а л л а н - 
г а н ; у л а р н и б и р л а ш т и р у в ч и й ў л л а р ҳ ар д о и м ҳ а м т а к о -
м и л л а ш т и р и л г а н , қ а т т и қ қ о п л а м а л и й ў л л а р б ў л м а г а н л и - 
ги с а б а б л и , й и л д а в о м и д а ҳ а р а к а т у з и л и б қ о л и ш и ҳам
м у м к и н . Б у н д а й т а ш и ш л а р д а ум ум ф о й д а л а н и ш т р а н с ­
п о р т и с а р о й л а р и а в т о б у с л а р и д а н т а ш қ а р и б о ш қ а р м а л а р
(ж а м о а х ў ж а л и к л а р и ) н и н г а в т о б у с л а р и д а н ф о й д а л а н и ш
м у м к и н .
Қ и ш л о қ ҳ у д у д л а р и д а ги т а ш и ш л а р н и н г ўзига хос т о м о н ­
л а р и ҳам т а ш и ш ҳ а ж м и н и н г су т к а д а в о м и д а , ҳ а ф та к у н л а ­
р и . йи л м ав с у м л а р и д а ў згар и б т у р и ш и ва ҳ а р а к а т и н т е р в а - 
л и н и н г к а т га л и ги д и р . К ў п и н ч а б у н д ай т а ш и ш л а р д а п а с с а ­
ж и р л а р н и н г кўп м и к д о р д а б агаж (ю к )л а р и б ў л и ш и м ум - 
к и н л и г и н и ҳи соб га о л и б , к ер ак л и т р а н с п о р т в о си т ал ар и н и
аж р ат и ш зарур бўлади.
Ш аҳ а р л а р а р о т а ш и ш л а р г а ш аҳ ар ва п о с е л к а ч е г а р а с и - 
д а н 50 км д а н о р т и қ м а с о ф а г а т а ш и ш л а р к и р а д и . У л ар , 
а с о с а н , м а м л а к а т ( в и л о я т л а р а р о ), в и л о я т а ҳ а м и я т и д а г и
й ўлларда б аж ар и л ад и . Т а ш и ш л а р асо сан умум ф о й д ал а н и ш
авто б у сл ар и б и л а н қ а т н о в ж а д в а л и г а б и н о а н д о и м и й , б а ъ ­
з и ҳ о л л а р д а в а қ т и н ч а л и к м а р ш р у т л а р д а б а ж а р и л а д и . Т а ­
ш и ш н и н г к и ч и к б и р қ и с м и е н ги л т а к с и а в т о м о б и л л а р и д а
б у ю р т м а га б и н о а н ё к и ш а х с и й е н г и л а в т о м о б и л л а р д а б а -
64

---

ж ар и л а а и. Б о зо р и қ т и с о д и ёт и ш ар о и ти га у ти ш м у н о саб ати
ва м у л к ч и л и к ш а к л и н и н г ў з г а р и ш и т а ш и ш л а р н и т а ш к и л
э т и ш д а ҳам к а т т а ў з г а р и ш л а р г а о л и б к е л и ш и ш у б ҳ а с и з - 
д и р .
Ш аҳ а р л а р а р о т а ш и ш л а р н и н г э н г к атта ҳ аж м и у зу н л и ги
200 км гача б ў лган м а р ш р у т л а р га т ў ғр и к е л а д и . 200 к м д ан
о р т и қ м а с о ф а л а р д а ав т о б у сл ар д а т а ш и ш ҳ а ж м и н и н г 6% а т ­
р о ф и д а па
1
ССс
1
ж и р л ар таш и л ад и . Бу те м и р йўл ва ҳаво т р а н с - 
п о р т л ар и н и н г ри во ж л ан ган л и ги ва улар ёрдам и да п ассаж и р ­
л а р г а қ у л а й л и к л а р я р а т и ш ҳ ам д а м а н з и л л а р г а т е з р о қ е т и б
б о р и л и ш и б и л ан б о гл и к д и р .
3 0 0 -4 0 0 к м м а с о ф а л а р д а п а с с а ж и р л а р н и т а ш и ш д а а в - 
т о б у с л а р н и н г б о ш қ а т р а н с п о р т т у р л а р и г а н и с б а т а н а ф - 
з а л л и к л а р и ҳам м авж уд . У л ар га к у й и д а ги л а р н и к и р г а зи ш
м у м к и н : с у т к а д а в о м и д а т е м и р йўл т р а н с п о р т и г а н и с б а ­
т а н п а с с а ж и р л а р г а х и з м а т к ў р с а т и ш н и н г т е з -т е з т а ш к и л
э т и л и ш и ; м а р ш р у т д а ги б а р ч а п а с с а ж и р л а р ҳ о с и л б ў лу в - 
чи н у қ та л а р д а тўхтаб и ш л а й о л и ш и ; м а н з и л г а е т и б б о - 
р и ш ,\а р а к а т т е з л и г и н и н г н и с б и й ю қ о р и л и г и . А й т и л г а н - 
лар га кўра, йўл ш о х о б ч ал ар и н и т а к о м и л л а ш т и р и ш , м а н зи л ­
га етиб б ори ш тезли ги н и о ш и р и ш , п ассаж и р лар га о л и с ж о й ­
л а р га б о р и ш учун зар у р к у л а й л и к (к о м ф о р т )л а р я р а т и б б е ­
р и ш узок, м а р ш р у т л ар д а ав то б у с л а р д а п а с с а ж и р л а р т а ш и ш
сам ар аси н и ош иради .
Х а л қ а р о а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и б и л а н п а с с а ж и р л а р н и
т а ш и ш д а д а в л а т л а р а р о ч е г а р а л а р к е с и б ў т и л а д и . Б у н д а й
т а ш и ш л а р ҳ о зи р ги к у н д а ум ум ф о й д а л а н и ш А Т С л а р и а в ­
т о б у с л а р и д а а м а л г а о ш и р и л м о к д а . Б а ъ зи ҳ о л л а р д а б у н д ай
т а ш и ш л а р л и ц е н з и я л и ва с е р т и ф и к а т и б о р т а к с и
а в т о м о б и л л а р и д а , с а й ё ҳ д и к б о ш қ а р м а л а р и г а қ а р а ш л и а в ­
т о б у с л а р д а ҳам о л д и н д а н б е л г и л а н г а н б у ю р т м а га б и н о а н
б а ж а р и л и ш и м у м к и н . Х а л қ а р о п а с с а ж и р л а р т а ш и ш н и р и - 
в о ж л а н т и р и ш у ч у н а в т о б у с с а р о й л а р и н и а й н и т а ш и ш г а
м ў л ж а л л а н г а н м ах су с а в т о б у с л а р б и л а н т ў л д и р и ш л о з и м
ҳ ам д а п а с с а ж и р л а р га ва э к и п а ж га х и зм а т кў р сату вч и қулай 
ш ар о и т л и йўл и н ш о о т л а р и (а в т о в о к з а л л а р ) я р а т и ш зарур. 
Х а л қ а р о ав то б у с л а р д а п а с с а ж и р л а р т а ш и ш н и м аъ л у м т а р - 
т и б -қ о и д а л а р г а б ў й с у н д и р и ш г а қ а р а т и л г а н м е ъ ё р и й ҳуж - 
ж а т л а р н и т а й ё р л аш б ў й и ч а кўп й и л л а р д а в о м и д а Б М Т н и н г