Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

13. 3. П ассаж ирлар обороти ва пассаж ирлар оқими
П ассаж ирлар обороти дейилганда пассаж ирлар т аш иш
бўйича баж арилиш и лозим бўлган ёки баж арилган т ранс­
порт иши ҳаж м и т уш унилади.
П ассаж ирлар обороти
203

---

кўрсаткичи бажарилган пассаж ир-килом етрлардаўлчанади. 
Бажарилган пассажирлар обороти микдори аҳолининг серқ- 
атновлиги (йил давомида бир яш овчига тўғри келувчи транс- 
портдаги қатновлар сони) ва пассажирлар қатновинингўрта- 
ча масофаси миқдорига боғлиқдир. А ҳолинингсерқатновли- 
ги ш аҳарнинг планировкаси (ж ойлаш уви) кўлами, аҳоли- 
нин г асосий пассажирлар ҳосил бўлувчи ва пассажирлар кат- 
нови магистралларига нисбатан ж ойлаш уви характерига, 
тран сп орт ш охобчалари ни н г ри вож лаиганли к дараж асига, 
ҳаракатнинг мунтазамлиги, йўл кира микдори ва бошқашар- 
га боғлиқ. Пассажирлар оборотининг ўз қонуниятлари бўлиб, 
уларни пассажирлар таш иш ни тўғри гашкил этиш ҳ [тд а аҳоли 
талабларини тўлароқ қондириш мақсадида доим о ўрганилиб 
бориш лозим.
Пассажирлар обороти тушунчаси юк обороти тушунчаси 
билан бир хил бўлиб, қўшимча аникдикларни талаб этмайди. 
Ш унга кўра пассажирлар оборотини сутка соатлари, ҳафта ва 
ой кунлари, айрим пунктлар, маршрутлар, туман, шаҳар ва 
автобуслар йўналишига боғлаб ўрганиш зарур.
П ассаж ирлар о қ и м и
д ей и лган д а бир й ўналиш бўйича 
қатнаётган пассаж ирлар м икдори туш унил
1
хди. П ассаж и р­
лар оқи м и туш унчаси ҳам юк оқи м и туш унчасига ҳам - 
оҳангдир. П ассаж ирлар оқи м и ҳам юк оқи м и каби эпю ра 
ва схема ш аклларида б ери ли б , маълум м арш рут бўлаги, 
м арш рут ва йўналиш , тумандаги пассаж и рлар таш иш кес- 
ки н ли ги н и билдиради.
Ш аҳар ичи пассаж ирлар обороти унда д о и м и й яш ов- 
чи, ш аҳар атроф и д ан келган ва ш аҳарга келиб вақтинча 
яш овчи пассаж ирлар обороти й иғи н ди си д ан иборат бўла- 
ди. Й и ри к ш аҳарлар атроф и д ан келадиган аҳоли ун и н г 
пассаж ирлар обороти га катта таъ си р этади ва улар шаҳар 
иш лаб чи қари ш объектларида иш лай ди ган ва тр ан сп о р т- 
дан д ои м и й ф ой далан увчи ҳамда тран сп ортд ан о н д а -со н - 
да ф ой далан увчи ларга бўлинади.
Пассажирлар оқи м и н и ўрганиш да барча қатновлар икки 
гуруҳга бўлинади: иш лаб чиқариш билан б о ғл и қ ва ишлаб 
чиқариш билан боғли қ бўлмаган пассаж ирлар оқим и.
Б и рин чи гурух қатн ови га иш га б о р и б -қ ай ти ш , кун 
давом и да иш билан б о ғл и қ қатновлар, ўқувчи ва талаба-
204

---

л ар н и н г ўқув ю ртларга қатнаш и киради. И к к и н ч и гуруҳга 
т о м о ш аго \л а р (театр, кон ц ерт, ки н о)га, м аданий ва ил- 
мий таш ки лотлар (м узей, кўргазм алар, кутубхоналар, ста- 
д и о н л ар , дам олиш боғлари)га, д ўкон ларга, ва м аиш ий
хизм ат таш ки лотлари (ш аҳар атроф и д а дам ол и ш , касал- 
хоиа ёки п о ли к л и н и к а, болалар б оғчаси )га б ориш билан 
б о ғл и қ қатновлар киради.
Ш аҳардаги пассаж ирлар обороти йил мавсуми, ҳафта 
кунлари, сутка соатлари ва йўналиш лар бўйича ўзгарув- 
чанлиги билан характерлидир. М авсумий ўзгарувчанлик ай- 
ниқса курорт ш аҳарлар ва й и р и к маданий м арказлар учун 
характерли ва уларда яққол кўзга таш ланади. Бунда п асса­
ж и рларн ин г эн г куп микдори ёз ойларига тўғри келади (27- 
расм, 
а).
I 
H I
V 
V I I
I X
XI 
И
I V
VI 
V I I I
X
X I I
>0
\ j /
С у тка соатлари
2 7 - р а с м . П ассаж и р лар о қ и м и н и н г н о тск и сл и ги : 
а) йи л о й л ар и б ўй и ча; б )ҳ аф та к у н л ар и б ў й и ча; в) су тка со атл ар и
б у й и ч а; г) й ун ал и ш ҳам д а су тка с о атл ар и бўй ича.
205

---

Ҳафта кун лари даги э н г кўп п ассаж и рлар м икдори дам 
олиш , бай рам ва бай рам олди кунлари билан б оғли қб ўл и б, 
ундаги ўзгарувчанлик 27-раем , б да тасвирланган.
П ассажирлар оқи м и н и н г сутка соатлари буйича ўзгариш 
характери иш бош лан иш олди ва тугаш вақти билан боғлиқ 
бўлиб, ун и н г ўзгарувчан ли к характери 27-расм , 
в
да т а с ­
вирланган. С у тк ан и н гту р л и соатлари да \а р хил м арш рут­
даги қарам а-қарш и й ўналиш лар бўйича ўзгарувчанлик 27- 
расм , г да б ери лган.Т аш ки лот ва корхоналар ш аҳар ёки ту­
ман м арказлари да ж ой л аш ган бўлса, п ассаж и рлар о қи м и , 
одатда, м арказга том он ёки м арказд ан четга қараб йўна- 
л и ш лар бўйича ан ч аги на катта бўлади.
П ассаж ирлар о б о р о ти н и н г ўзгарувчанлиги ўзгарувчан- 
л и к коэф ф и ц и ен ти билан ан и кд ан ад и ва у пассаж ирлар 
о б о р о ти н и н г м акси м ал м и к д о р и н и ун и н г ўртача м и кд о- 
рига бўлиш орқали топилади: 77= Р тах/Р ўрт.
Й и р и к ш аҳарларда пассаж ирлар об оротин и нг нотеки с- 
лиги автобус тр ан сп о р ти д а тахм ин ан : йил д авом и да ой - 
л ар бўйича 1,1-1,2; ҳаф та кунлари буйича 1,15-1,20; сутка 
соатлари буйича 1,5-2,0 ва йўналиш лар бўйича 1,2-1,5 га 
тенгдир.
П ассаж и р л ар о қ и м и т а р к и б и н и н г ўзгари ш и сан о ат 
корхон ал ари , савдо таш ки лотлари , м аъмурий идораларда 
белгиланган иш реж им лари ҳамда ўқув ю ртлардаги даре 
жадвали вақтлари би лан богликдир.
Пассаж ирлар оқи м и н и н г йўналиш ларга кўра ўзгариш и- 
га шаҳар планировкаси (объектлафнинг жойлашуви), йўллар- 
нинг жойлашуви ва характери, пассажирлар ҳосил этувчи ва 
пассажирларни қабул этиш п унктлари ни н г айрим сабабла- 
рига кўра (м асалан, х ал қ с ай и л и , спорт мусобақаси ва ҳ.к.) 
ўзгариб туриш и кўп жиҳатдан таъсир этади.
Ҳозирги даврда йирик шаҳарларда бир неча марказлар 
бўлиб, шартли равиш да улар “ шаҳар ф окуслари ” деб атала­
ди. Бундай “ш аҳар ф окуслари ”га аҳоли зич яш овчи кичик 
ҳудудлар ёки й ири к саноат корхоналари бор ж ойлар, стади- 
онлар, ипподромлар, дам олиш ва маданият боғлари, театр- 
лар, йирик ўкув юртлари, маъмурий идоралар ва й ири к сав­
до таш килотлари (бозорлар)ни киритиш мумкин.
Саноати ривожланган шаҳарларда пассажирлар транс­
порта учун йирик саноат корхоналари бор жойлар атрофида
206

---

аҳоли мавзелари борлигининг аҳамияти катта. Бундай мавзе- 
ларнинг борлиги ишлаб чиқариш билан боғлиқ пассажирлар 
қатновини камайтирса, м аданий-м аиш ий ва уй-рўзғор билан 
боғлиқ қатновларии кўпайтиради. Бинобарин, пассажирлар 
оқими конфигурацияси сутка соатларида кескин ўзгариб ту- 
ради. А йниқса, бу нарса спорт мусобақалари ва халқ сайли 
кунлари сезиларли даражада бўлади.
П ассаж ирлар ал оқалари н и янаща р и вож лан ти ри ш ва 
шаҳар транспорти шохобчаларига баъзи зарур ўзгартиш лар 
киритиш мақсадида пассажирлар оқи м и н и н г мавсум, ҳафта 
кунлари ва сутка соатлари ичидаги м икдори, йўналиш и ва 
таркибини доим о ўрганиб бориш мақсадга мувофиқдир.
В ақт бўйича пассаж и рлар о қ и м и н и н г ўзгариб туриш
характери н и ўрганиш сутка соатлари и чида, ҳаф та к у н л а­
рида, йил давом идаги ой лар ичида улар м и кдори ўзгари- 
ш и н и , барча тр ан сп о р т ш охобчалари (ш аҳар, тум ан, в и ­
лоят) ҳамда ҳар бир м арш рут бўйича алоҳида п ассаж и рлар 
оқи м и га таъсир этувчи асосий о м и л л ар н и ан и к д аш и м к о - 
нин и беради. Бундан таш қ ар и , п ассаж и рл ар о қ и м и н и ти - 
зим ли равиш да ў рган и ш , улар н и н г ўзгариш қо н у н и я тл а- 
ри ни билиш п ассаж и рлар таш иш и ш и н и таш ки л этиш ва 
ри вож лан ти ри ш д а катта аҳам и ятга эга.
Автобус маршрутларида пассажирлар оқим ини ўрганиш - 
н и н гтурли усуллари бор. Улар ичида автобус ҳайдовчилари 
(кондукторлари) тўлдирадиган чипта-ҳисоб варақаси кўрсат- 
кичларига асосланган статистик усул алоҳида ўрин тутади. 
Бу усулдан ф ойдаланиш учун таш иш ж араёнида пассаж ир­
ларга сотилган чипталар серияси ва тартиб рақамлари марш - 
рутнинг бош ланғич ва сўнгги, агар иложи бўлса, м а р ш р ^
ичидаги кўп пассажирлар алмаш адиган о р ал и қ пунктларда 
ёзиб борилиш и лозим. Бунда чипта-қисоб кўрсаткичлари ҳар 
бир рейс учун алоҳида тўлдирилиш и лозим.
М арш рут участкалари бўйича сотилган чипталар сон и - 
ни билиб, марш рут бўйича умуман таш илган пассаж ирлар 
микдори ва рейс ичида тад қ и қ этилаётган орали кд а таш и л ­
ган пассаж ирлар м икдорини аникдаш мумкин. А мм о чи п - 
та-ҳисоб варақалари кўрсаткичларига асослан ган стати с­
ти к усулни пассаж ирлар о қи м и н и ўрган и ш н и н г жуда а н и қ
усули деб бўлм айди, чунки бу усулда ахборотлар ч екл ан - 
гандир, ай н и қса кондукторсиз гаш иш да баъзи ёзувлар ан и қ
20 7

---

бўлмаслиги мумкин. Бундан таш қари, ой ли к чипта ёки чип- 
тасиз юриш ҳуқуқига эга пассажирлар ҳам ҳисобга олин м ай- 
ди. Таш иш ҳажми ва пассажирлар оқим и ўзгариш ини ан и қ- 
р о қб и ли ш мақсадида уларни ўрганиш нинг бош қа усуллари- 
дан фойдаланилади. Улар ичида анкета (ш ахсий савол вара- 
қаси) тўлдириш, талон, ҳисоб-натура (жадвал тўлдириш ), кўз 
билан чамалаш ва автом атик ҳисоблаш усуллари кўпроқ 
қўлланилади.
П ассажирлар оқи м и н и ўрганиш нинг эн г мақбул усул и - 
ни танлаш учун, авваламбор қандай кўрсаткични ўрганиш , 
у ёки бу усулни а н и қ шароитда қўллаш мумкинлигини б и ­
лиш лозим. Пассажирлар оқимини ўрганишда текширув ўтка- 
зиш кўлами ва ш акли турлича бўлиши мумкин. Қабул этил­
ган кўламга кўра текш ириш ялписига, яъни барча марш рут 
шохобчаларида бир маҳалда ёки танлаб ўтказиладиган (м а­
салан, айрим марш ругларда (улар бўлагида), сутканинг ай ­
рим соатида ёки иш вақтининг бош идан охиригача, ҳафта- 
нинг муайян бир кунида (иш куни ёки дам олиш куни) ёки 
ҳафтанинг барча кунларида ва ҳ.к.) хилларга бўлинади.
П ассаж ирлар о қ и м и н и ў р ган и ш н и н г эн г кўп тар қ ал - 
ган усуллари ни таш ки л этиш ва уларни ўтказиш тех н о л о ­
ги яси и и кўриб ч иқай ли к.
Анкета тўлдириш усул и да текш ирув ўтказилувчи шаҳар 
ёки тумандаги аҳолидан улар фойдаланиладиган транспорт 
тур (восита)лари, маълум давр (йил, ой) даги тахм иний қат- 
новлар сони, уларнинг йўналиш и, масофаси ва шу кабил ар 
тў ф и си д а маълумотлар йигилади. Анкета тўлдириш усул и да 
танлаб текш ириш эмас, балки ялписига, яъни шаҳар ёки 
тумандаги барча марш рут шохобчалари бўйича бир маҳалда 
текш ирув ўтказиш а мал га ош ирилади. Бундай текш ириш
ўтказиш да пассажирлар варақаларидан шаҳар (туман) пинг 
маълум катта пунктлари орасидаги қатновлар, йўналиш лар 
ва транспорт турлари ўртасида пассажирлар оқим ининг бўли- 
н иш и, пассажирлар қатнови учун зарур вақт ва уларнинг 
аж ратилиш чегараси, пассажирлар оқи м и н и н г фазода ўзга- 
риб туриш и, баж арилиш и лозим бўлган пассажирлар ҳажми 
ва пассажирлар обороти каби саволларга жавоб олиниш и 
мумкин. Бундай усулни қўллаш да махсус тузил га н анкета- 
дан фойдаланилади.
Текширув ўтказиш ни таш кил этиш шаҳар ёки туманнинг 
энг кўп пассажирлар ҳосил бўлувчи ва пассажирларни қабул
208

---

этувчи жойларини аниқпаш, шаҳар транспортлари харитасида 
барча текш ириш ўтказилувчи пунктларни белгилаш , аҳолига 
берилувчи анкета саволини тузиш, олинган кўрсаткичларни 
ишлаб чиқиш усули ва уларнинг натижавий кўрсаткичларига 
баҳо беришдан бошланади. Й ирик саноат ва савдо корхона­
лари (бозорлар) ва идоралар, автомобиль бекатлари, автовок- 
заллар, транспорт маршрутидаги ички орали қ тўхташлар ва 
шу кабилар текш ирув ўтказиш ж ойлари бўлиш и мумкин. 
Анкета орқали текширув утказиш нииг эн г самарали ж ойи бу 
аҳолининг иш жойларидир.
Агар пассажирлар оқи м и н и анкета тўлдириш усули ш а- 
ҳар, туман корхоналарида ўтказилса, у ҳолда мазкур корхо- 
н аларн и нгходим лар бўлими хизматчилари ва бош қа масъул 
ходимлари бу ишга жалб этилади. Ш у ходимлар срдамида 
айни корхонанинг барча иш чи ва хизматчилари га анкеталар 
тарқатилади, анкетами тўлдириш учун зарур маслаҳатлар бе­
рилади; тўлдирилган анкеталар йигиб олиниб, тегишли транс­
порт таш килотлари га берилади (8-жадвал).
Анкеталар транспорт воситаси ичида ёки уларнинг тўхтов 
пунктларида ҳам тўлдирилиш и мумкин. Бундай ҳолларда 
ҳисобчилар анкета варақаларини пассажирларга тарқатади- 
лар. П ассажирлар варақаларни тўлдирганларидан сўнг п о ­
чта алоқаси ёки автобус ҳайдовчилари орқали қайтариш ла- 
ри илтимос қилинади. Текш ирувларнинг муваффақиятли 
ўтказилиш и ан кетанинг оддийлиги ва қўйилган саволлар- 
нин г тушунарли бўлиш ига кўп жиҳатдан боғлиқдир.
Анкета тўлдириш орқали текш ириш ўтказиш унча мурак- 
Kci6 бўлмаса-да, тўлдирилган аикеталарни ишлаб чиқиш ва 
зарур кўрсаткичларии олиш анча мураккаб ва маш аққатли- 
дир, чунки анкеталарни турли белгиларга қараб гурухдаш ва 
уларни босқичма-босқич ишлаб чиқиш зарур бўлади. А нкета 
кўрсатки ч лари и и иш лаб ч и қ и ш д а Э Ҳ М дан ф ой дал ан и ш
ҳи собчи лар м еҳн ати н и анча ен ги лл а ш ти р и ш и ҳисобига 
ай н и усулда ўрган и ш н и ю қори п оғон ага кўтариш и м к о - 
н и н и беради.
Т алон усулида пассажирлар оқим и характерини текш и - 
риш ни барча марш рутлар бўйича ва барча транспорт ш о­
хобчаларида биргаликда ўтказиш мумкин. Талон усулида 
тадқиқот ўтказиш да транспорт воситаеига ўтирувчи барча 
пассажирларга махсус талон берилади ва пассаж ир мазкур
14 — Д.