Avtomobil indd

qoldiq deformatsiya
deb ham yuritiladi. Qoldiq deformatsiyaning paydo bo‘lishi 
kauchuk molekulasida ayrim qismlarning bir-biriga nisbatan o‘z 
joyini o‘zgartirishi bilan tushuntiriladi. Kauchuk vulkanizatsiya 
qilinganida (rezina hosil bo‘lishi), polimerning chiziqli uzun 
molekulalari bir-biri bilan mustahkam kimyoviy bog‘lar orqali 
birikadi va o‘zaro erkin harakat qilish xususiyatini yo‘qotadi. 
Shuning uchun rezinada qoldiq deformatsiya keskin kamayadi. 
Shu sababli ko‘rsatilgan materiallarda qaytar va qaytmas 
deformatsiyalar nisbati har xil bo‘ladi: kauchukda qaytmas 
deformatsiya ustunlik qilsa, rezinada qaytar yuqori elastik 
deformatsiya ustunlik qiladi. 
Barcha kauchuklarning vulkanizatlari (ebonitdan tashqari) 
yuqori haroratlarda siljuvchanligi bo‘yicha tashqi ko‘rinishdan 
metallarga o‘xshash bo‘ladi. Rezinaning yuklangan holatda 
bo‘lishi natijasida qoldiq deformatsiya vujudga keladi. Rezina 
yukla nish holatida qancha ko‘p muddat bo‘lsa, qoldiq 
deformatsiyaning miqdori ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Natijada 
kuchli deformatsiyalangan detallar vaqt o‘tishi bilan o‘z shaklini 
va o‘lchamini o‘zgartiradi va asl holatiga qaytmaydi. Bunday 
hollar yupqa devorli buyumlarda yana-da yaqqol ko‘zga 
tashlanadi. Masalan, toza rezina va hatto armirlangan shlanglar 
uzoq muddat uyum holatida saqlanganida ular ezilgan shaklga 
kiradi, shlanglar o‘tkir burchak ostida bukilgan joylaridan 
qirqilib qoladi, ularni qayta tiklashning imkoni bo‘lmaydi. 
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, quyidagi xulosalarga kelish 
mumkin: rezina detallarini uzoq muddat yuqori ishlovchanlik 
xususiyatining saqlanishini ta’minlash uchun ularni saqlashda, 
shu ningdek, avtomobillarni ishlatishda shunday sharoit yaratish 
ke rakki, bunda detallarda hosil bo‘ladigan kuchlanish va 
deformatsiya mumkin qadar kichik bo‘lishi lozim. Detallarni 
saqlashda bunday sharoitlarni yaratish nisbatan oson kechadi, 
avtomobillarni ishlatish jarayonida esa nisbatan murakkab. 
Misol sifatida muhim vazifalarni bajaruvchi va qimmatbaho 
bo‘lgan 
avtomobil 
pokrishkalarining 
xususiyatlarini 
saqlash bo‘yicha chora-tadbirlarga to‘xtalamiz. Avtomobil 
pokrishkalarini saqlashda ularni ustma-ust taxlashga ruxsat 
etilmaydi. Ularni faqat maxsus stellajlarga tik holda bir qator 
qilib joylashtirish lozim, shu bilan birga, davriy ravishda (har 
2–3 oyda) protektorning stellaj poliga tegib turgan qismini 
almashtirib turish lozim. 
Avtomobillarda ishlatilayotgan pokrishkalarning yaxshi 
saqlanishini ta’minlash uchun yuklanmagan avtomobilning 
bir joyda to‘xtab turish muddati 10 kundan ortiq bo‘lmasligi 
(to‘la yuklangan avtomobil uchun 2 kun) lozim. Yuqorida 
keltirilgan muddatlardan ortiq vaqt davomida avtomobil 
harakatsiz turadigan hollarda avtomobilni pokrishkalari yerga 
tegmaydigan holatda bo‘lishi ta’minlanadigan qilib maxsus 
tayanchlarga ko‘tarib qo‘yish lozim.
Avtomobil ochiq havoda uzoq muddat turib qolganida 
uni 20–25 min davomida ko‘pi bilan 15 km/soat tezlik bilan 
yurgizish, keyin asta-sekin tezlikni oshirish zarur. 
Shinalarni texnik ekspluatatsiya qilishda ularning ortiq 
yuklanishiga yo‘l qo‘ymaslik va ulardagi havo bosimini 
me’yorda bo‘lishini ta’minlash lozim. Bu talablar nafaqat 
shinaning shakli va o‘lchamlarini saqlashga qaratilgan, balki 
ularning ish muddatini kamaytirmaslikka (10. 1- va 10. 2- 
rasmlar), ulardan juda ko‘p miqdorda issiqlik ajralib chiqishiga 
(10. 6- va 10. 7- rasmlar) va yonilg‘i sarfining ortib ketishiga 
yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. 

---

282
283