Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

7-bob.  Avtomatikaning ijro  mexanizmlari 
 
7.1.   Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi. 
 
 
Avtomatik  rostlash  tizimining  ijro  mexanizmi  deb  rostlovchi  organi 
uzatilayotgan  signalga  muvofiq  xarakatga  keltiruvchi  moslamaga  aytiladi. 
Rostlovchi organni vazifasini drossellar, to‘sqichlar, klapanlar, shiberlar bajaradi. 
 
Ijro  mexanizmlarining  asosiy  ko‘rsatkichlari:  chiqish  validagi  aylanish 
momentining  nominal  qiymati  yoki  chiquvchi  shtokdagi  ta‘sir  etuvchi  kuch; 
aylantiruvchi  moment  yoki  kuchlarning  maksimal  qiymati;  nosezgirlik  maydoni;  
inersionlik vaqtini ko‘rsatuvchi vaqt doimiysi; ijro mexanizmlarini chiqish valining 
aylanish vaqti yoki uning shtokining  surilish vaqti. 
 
Ijro  mexanizmini  ishdan  to‘xtagandan  so‘ng  turg‘unlashgan  rejim  vaqtida 
ishlab turganda  chiqish organining  surilishi    yugurish  holati deb  ataladi.  Bu holat 
rostlash sifatiga ta‘sir ko‘rsatadi. 
 
Ijro  mexanizmlarining  asosiy  ko‘rsatkichlari  –  ularning  statik  va  dinamik 
tavsifnomalari  hisoblanadi.  Dinamik  xususiyatlariga  ko‘ra  ijro  mexanizmlari 
integrallovchi  zvenolar    guruxiga kiradi:      W(p)=  1/  Т
im
    r  ,   bu  yerda              Т
im
  – 
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining  to‘liq surilish vaqti. 
 
Ijro  mexanizmlarini  quyidagi  asosiy  belgilariga  ko‘ra  sinflarga  ajratish 
mumkin:  foydalanilgan  energiya  turiga  ko‘ra,  chiquvchi  organning  xarakat 
xarakteriga  ko‘ra;  foydalanilgan  yuritma  turiga  ko‘ra  hamda  chiquvchi  organning 
xarakatlanish tezligiga ko‘ra. 
 
Foydalanilgan  energiya  turiga  ko‘ra  IM  lar  elektrik,  pnevmatik,  gidravlik 
turlariga  ajratiladi  (7.1-rasm).  Chiquvchi  organ  xarakat  xarakteriga  qarab    IM  lar 
aylanuvchan va to‘g‘ri xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi. Aylanuvchan IM lar 
bir marta aylanuvchan va ko‘p marta aylanuvchan bo‘lishi mumkin. 
 
Foydalanilgan  elektr  yuritma  ko‘rinishiga  qarab  IM  lar  elektr  yuritmali, 
elektromagnitli, porshenli va membranali bo‘lishi mumkin. 

---

 
127 
 
Chiquvchi  organning  xarakatlanish  tezligiga  ko‘ra  IM  lar  doimiy  tezlikka 
ega  bo‘lgan  hamda  chiquvchi  organning  surilish  tezligi  chiquvchi  signalga 
proporsional bo‘lgan IM larga ajratiladi. 
 
Qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan. 
Ularni  2  ta  asosiy  guruxga  ajratish  mumkin:  elektr  dvigatelli  va  elektromagnitli 
(7.2-rasm). 
 
Birinchi  guruxga  elektr  yuritmali  IM  lar  kiradi.  Elektr  yuritmali  IM  lar 
odatda  elektr  yuritma,  reduktor  va  tormozdan  tashkil  topadi  (oxirgisi  bo‘lmasligi 
ham mumkin). Boshqaruv signali bir vaqtning o‘zida yuritma va tormozga beriladi, 
mexanizm  to‘xtay  boshlaydi  va  yuritma  chiquvchi  organni  xarakatga  keltiradi. 
Signal yo‘qolganda yuritma ishdan to‘xtaydi, tormoz mexanizmni to‘xtatadi. 
Ikkinchi  guruxga  solenoidli  IM  larni  kiritish  mumkin.  Ular  turli  xil 
rostlovchi  klapanlar,  vintellar,  zolotniklar  va  boshqa  elementlarni  boshqarish 
uchun  qo‘llanilishi  mumkin.  Bu  guruxga  elektromagnitli  muftalarni  kiritish  
mumkin. Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida 
qo‘llaniladi. 
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma, reduktor va tormozdan tashkil 
topadi (oxirgisi bo‘lmasligi ham  mumkin). Boshqaruv signali bir vaqtning o‘zida 
yuritma  va  tormozga  beriladi,  mexanizm  to‘xtay  boshlaydi  va  yuritma  chiquvchi 
organni xarakatga keltiradi.  Signal  yo‘qolganda  yuritma  ishdan to‘xtaydi, tormoz 
mexanizmni to‘xtatadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.1-rasm. Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi