Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

AVTOM ATLASHTIRILGAN K U T U B X O N A
l - § . KUTUBXO NALARNI AVTO M A TLA SH TIR ISH
H a r q an d ay m am lak atn in g ijtim oiy-iqtisodiy yuksalishi, xususan, 
fan, t a ’lim va m ad an iy at rivoji u c h u n asosiy sh artlard an biri tu rli so- 
halarga oid za ru r ax b o ro tla m i tezkorlik bilan olish im koniyatiga 
bo g ‘liqdir. Bu m aqsadga erishishda k u tu b x o n alar faoliyatini yangi ax- 
b o ro t texnologiyalari bilan qu ro llan tirish k atta ah am iy at kasb etadi. 
A yniqsa, k u tu b x o n a faoliyatining asosiy jaray o n lari: ax b o ro tla m i 
yig‘ish, ishlov b erish, saqlash, qidirish va iste’m olchilarga yetkazib 
berishga zam onaviy telekom m unikatsiya k anallari vositasida elek tro n
texnologiyalarni q o ‘llash sam arali natijalar beradi.
XX asr o x irlaridan yuz bera boshlagan «axborot inqilobi» k u ­
tu b x o n alar faoliyatiga h am sezilarli t a ’sir k o ‘rsatm o q d a. Bu t a ’sir 
natijasida k u tu b x o n alar borgan sari k o ‘p ro q za m o n av iy ax b o ro t tex­
nologiyalari bilan t a ’m in lan ib , axborot resurslari m arkazlariga aylanib 
borm oqda.
K u tu b x o n alard a xizm at k o ‘rsatish tu rlari h a m keskin kengaydi: 
In te rn e t ta rm o g ‘id an foydalanish, axborot tahliliy m ateria lla rn i ja m - 
lab berish, k u tu b x o n a kataloglarining elek tro n k o ‘rin ish i va toMiq 
m atn li m a ’lu m o tla r bazalarini kitobxonlarga ta q d im etish sh u la r ju m - 
lasidandir.
K erakli axb o ro tn i olish u c h u n yangi axborot texnologiyalaridan 
foydalanilganda m an b ala rn i qidirib topish im koniyati yuz m artalab 
oshadi. T eleko m m u n ik atsiy a vositalarini q o ‘llash esa axborot m a n - 
bayining q an d ay m asofada tu rg an id a n q a t’i n a z a r o ‘ta tezk o rlik bilan 
ega b o ‘lish im koniyatini yaratadi. Bu yerda gap k u tu b x o n alard a av­
to m atla sh tirish va tashkiliy tex n ik a vositalarini q o ‘llash orq ali ularni 
axborot resurslari m arkazlariga aylantirish h aq id a b o rm o q d a. B unday 
yangi tu rd ag i k u tu b x o n alar «elektron kutubxona», «virtual k u tu b -
162

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
xona», «avtom atlashtirilgan kutubxona» singari n o m lar bilan atalm oq- 
da. M u alliflar esa b u n d a y kutu b x o n alam i «A vtom atlashtirilgan ku­
tubxona» d eb atashga moyil.
A vtom atlashtirilgan kutu b x o n a (A K ) bu sh u n d ay k u tubxonaki, 
uning funksiyasi, ayniqsa, kutu b x o n a axborot xizm ati asosan av­
to m atla sh tirish (kom p y u terlar, serverlar, tashkiliy tex n ik a vositalari, 
dasturiy kom plekslar) va telek o m m u n ik atsiy a vositalari yo rd am id a 
am alga oshiriladi, Z am onaviy AK yaratish m u rak k ab va serxarajat 
tad b ird ir. U yuqori m alakali kasb egalari: d a stu r tu zu v ch ilar, siste- 
m ach i tex n ik lam i jalb qilishni, kutu b x o n ach ilarn i qayta tayyorlashni 
ta q o z o etadi.
A K ni loyihalashtirishda xatoga y o ‘l q o ‘yilsa, n afaq at fo y d alan ­
ishga m o ‘ljallangan q im m a tb a h o axborot texnologiyalari sam arasini 
kam aytirib yuboradi, balki, u m u m a n , kutubxona ishi sam arasini 
pasaytirib yuborishi m um kin.
A vtom atlashtirilgan kutubxona (A K ) tizim larin in g rivoji axborot 
texnologiyalarining u m u m iy rivojini o 'z id a to ‘liq aks ettirad i. K o m ­
p y u ter b ajaradigan ishi va tarkibiga k o ‘ra odatdagi k u tu b x o n ag a ju d a 
o ‘xshab ketadi. K o m p y u ter texnologiyasida ishlatiladigan b a ’zi bir 
ata m a la r, m asalan: «boshlang‘ich m o d u lla r kutubxonasi», «katalog», 
«yuklanadigan m o d u lla r kutubxonasi» kabilar sh u la r ju m lasid an d ir. 
Shaxsiy k o m p y u ter orqali iste’m olchiga xizm at k o ‘rsatish jara y o n i 
h a m kitobxonlarga k u tubxonada k o ‘rsatilayotgan xizm atga o 'x sh ab
ketadi. 
K atalogdan m a’lu m o tla r qidirish, m a ’lu m o tla m i saqlash 
ja ra y o n i, kataloglashtirish p aram etrlarin i tasniflash va b o sh q a la r bir- 
biriga o 'x sh ash . B ularning ham m asi kutubxona ja ra y o n la rin i a v to m a t­
lashtirish 
m um kinligini 
k o ‘rsatadi. 
Y a’ni 
kutub x o n ad ag i 
asosiy 
jaray o n lar: m a ’lu m o tla rn i yig'ish, saqlash, ishlov b erish, q idirish va 
uzatishni to ‘liq avtom atlashtirish m um kin.
K u tu b x o n alard a kom p y u terlard an va In te m e td a n foydalanish 
yangi im k o n iy atlarn i yaratdi. Bu esa, o ‘z n avbatida, tu rli fizik tash u v - 
ch ilard an (m agnitli tasm alar, disklar, C D R O M lap va b o sh q alard an ) 
foydalangan h o ld a elek tro n hujjatlarning keng tarqalishiga olib keldi. 
B u n d a m asofadan tu rib axborot olish va axborot u zatish n in g roli 
beqiyosdir.
163

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
K u tu b x o n a la m i avtom atlashtirishga dastlab 1960-yillam ing o ‘rta- 
larid an kirishildi. K o m p y u terla m i k u tu b x o n alar ishiga ta tb iq qilish 
bibliografik m a ’lu m o tla r bazasi va kutu b x o n a k ataloglarini yaratish- 
d a n b oshlandi. Bu ishlar m axsus E H M lar asosida bajarildi. M ashina 
o ‘qiy o ladigan (M A R C ) kataloglarni va yagona katalo g lar ta rm o g ‘ini 
yaratish b o 'y ic h a dastlabki natijalar olindi. 70-yillarda k o m p y u terlam i 
aloqa k anallari orqali yagona ta rm o q d a bo g ‘lash im k o n i yaratildi. Bu 
esa, o ‘z n avbatida, b ir kom pyuterdagi bibliografik m a ’lu m o tla r b a- 
zasidan ikkinchi k o m p y u ter orqali foydalanishga sharoit tu g ‘dirdi.
1980-yillarda shaxsiy k o m p y u terlam in g paydo b o 'lish i bilan k u ­
tu b x o n a tizim larin i yaratish va ularn i keng ta tb iq qilish real b o ‘lib 
qoldi. 1967-yilda A Q S H dagi Ogayo sh tati kollejlari va universitetlari 
rahbarlarin in g tashabbusi bilan Ogayo kollejlari kutu b x o n a m arkazi 
O h io C ollege L ibrary C e n te r (O C L C ) tashkil qilindi.
B undan m aqsad akadem ik u n iversitetlarning k o m p y u ter tiz im ­
larini rivojlantirib, bibliografik resurslarni o ‘zaro alm ashtirishga im ­
kon yaratish edi. O C L C ning birinchi idorasi O gayo D avlat u n iver- 
sitetining B osh k u tubxonasida, b irin ch i kom p y u terlash tirilg an zal esa 
m azk u r universitet tad q iq o tla r m arkazida tashkil q ilindi. O C L C va 
uning b o sh q a universitetlar bilan ham korligi tezd a rivojlandi. 1981- 
yilda k o ф o гatsiy an in g rasm iy nom i O C L C t o ‘g ‘ri m u ro jaat qiluvchi 
kutub x o n a m arkazi (O n lin e C o m p u te r L ibrary C e n te r, In c ) d eb o ‘z- 
gartirildi.
B ugungi k u n d a O C L C 63 m am lakatdagi 23000 kutubxonaga 
xizm at qiladi. E lek tro n kutubxona g ‘oyasi ja h o n n in g rivojlangan 
m am lakatlaridagi u n iversitetlar va yirik k u tu b x o n alard a u yoki bu 
y o 'sin d a ta tb iq q ilinm oqda. M asalan, Y aponiyada yangi tex n o lo g iy a­
larni ta tb iq qilish agentligi, P arlam en t m illiy kutu b x o n asi, b ir q a to r 
vazirliklar, 2 0 d an ortiq kutubxona va m ad an iy m ark a zlar o ‘z 
kuch larin i birlashtirib, «XXI asr kutubxonasi» ni yaratishga kirish- 
ganlar.
R ossiyada h a m E K yaratish b o ‘yicha tajrib alar, yetarli. 1995- 
yildan boshlab 
elek tro n resurslar va u la m in g dastu riy texnik 
t a ’m in o tin i yaratish bilan bo g ‘liq loyihalar (ju m lad an , In te rn e t orqali)
164

---

A V T O M A T IK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
am alga osh irila boshlandi. Bu loyihalar b ir q a to r davlat ilm iy-texnik 
d astu rlari to m o n id a n q o 'llab q u w a tla n d i. M asalan, "F an va texnika 
b o ‘y ich a federal info rm atsio n fond", "R ossiyani axborotlashtirish" 
dasturi. R ossiya F a n vazirligining m aqsadli ilm iy tex n ik a d astu ri "F an 
va oliy m ak tab u c h u n m illiy k o m p y u ter ta rm o q la ri te le k o m m u n i- 
katsiyasi" loyihasi q o ‘lla b -q u w a tla n m o q d a .
0 ‘zb ek isto n d a k u tu b x o n alam i avtom atlashtirish ishlari 1990-yil- 
larning o ‘rtala rid a "A xborotlashtirish haqida» q o n u n va M illiy ilm iy- 
texnik ax b o ro tla r ta rm o g 'i yaratish b o ‘yicha d a stu r qabul qilinishi bi­
lan b o sh lan d i. K u tu b x o n alam i av tom atlashtirish ishlari (U zbekistan 
R espublikasi F a n va tex n ik a davlat q o ‘m itasi h a m d a O liy va o ’rta 
m axsus t a ’lim vazirligi to m o n id a n q o ‘llab q u w a tla n d i. S h u n d a n so ‘ng 
elek tro n k u tu b x o n alar va kutubxona konsorsium lari yaratish b o ‘yicha 
dastlabki q a d a m la r q o ‘yildi. F a n la r akadem iyasining asosiy k u tu b ­
x o nasida b irin ch i elek tro n kutubxona ishga tushirildi.