Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

2 -§ . RO BO TO TEX NIK ANING C H E T ELDAGI
HOLATI VA TARAQQIYOTI
H ozirgi kunda xorijiy m am lak atlard a 
ro b o tlarn i ishlab chiqish 
va tayyorlash bilan ikki yuzga yaqin firm a shug‘ullan ib
kelayapti, 
ju m la d a n , G ‘arbiy Y evropadagi 90 ga yaqin firm ada 170 m ingga 
yaqin ro b o tla r ishlab chiqilgan. C het el m am lak atlari ro b o tla r ishlab 
chiqarishga 1990-yilgacha, b o 'lg a n davrga katta k apital mablag* 
ajratishgan edi. M asalan, A Q S H va Y aponiya 1981 — 1986 yilda 0,5 va 
1 m illiard k apital m ablag‘ ajratgan b o ‘lsa, 1986—1990-yilda h a r bir 
m am lakat 2 m illiardga yaqin dollar ajratgan. H ozirgi vaqtda b itta ro ­
b o tn in g t a n n a r n 4 m ing d o llard an 200 m ing d ollargacha. R ob o tlarn i 
ishlab ch iq arish va bu n y o d etish b o ‘yicha Y aponiya b irin ch i o ‘rinni 
egallab kelm oqda. D unyodagi m avjud ro b o tla m in g 38 foizi Y ap o n i- 
yaga, 25 foizi A Q S H ga, 22 foizi Fransiyaga to ‘g ‘ri keladi.
G e rm a n iy a Italiya, F ransiya, A ngliya va b o sh q a m am lak atlard a 
h am san o a t ro b o tlarin i ishlab chiqarish rivojlanib b o rm o q d a.
S anoat robotlarin i ishlab chiqarish b o ‘yicha d u n y o d a Y aponiya 
b irin ch i o ‘rinni egallashining asosiy sababi san o at ro b o tlari 
bilan 
shug‘ullan u v ch i firm alarga katta kapital m ab lag 1 ajritilganligidadir. 
A gar bu sohaga 1969-yilda 0,4 m illiard yen ajratilgan b o ‘lsa, 1976- 
yilda 15 m illiard, 1977-yilda 18—20 m illiard y en ajratilgan. S an o at 
ro b o tlarin in g b o zo r narxi 1977-yilda 100 m illiard y en n i tash k il etgan 
b o ‘lsa, 1985-yilda 260 m illiard yenni tashkil etgan.
A Q S H , G e rm an iy ad a h am san o at ro b o tlarin i ishlab chiqarish 
u c h u n k atta kapital m ablag‘lar ajratilm oqda. S an o at ro b o tlarin in g b o ­
z o r narxi A Q S H d a 1977-yilda 50 m illion d o lla m i tashkil etg an b o ‘lsa, 
1985-yilda 1.400 m illion dollarni tashkil etdi.
Y aponiyadagi asosiy va yordam chi operatsiyalam i m exanizatsiya- 
lash va avtom atlashtirishga oid vositalam i uch guruhga b o ‘lish m um kin:
— o p e ra to r yo rd am id a boshqariladigan m an ip u lato rlar;
— o ld in d a n belgilangan d astu r asosida ishlaydigan va qayta soz- 
lanm aydigan av to m atik m anip u lato rlar;
— d a stu r b ilan boshqariladigan va av to m atik ta rz d a q ay ta sozla- 
nadigan san o at robotlari. B unday robotlar, o ‘z n avbatida, siklli va 
raqam li d a stu r b ilan boshqariladigan robotlarga b o ‘linadi.
142

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
Y ap o n robotsozlari san o at robo tlarin i m axsus texnologik m aqsad 
b o 'y ic h a ishlab ch iq arad ilar. H a tto universal san o at ro b o tlari b u y u rt- 
m an i ta la b etgan q o ‘sh im ch a qism lar b ilan jih o zlan ad i.
Ju d a k o ‘p ja h o n firm alari Y aponiya ishlab ch iq aray o tg an sanoat 
robotlariga q o 'sh im c h a talab lar q o ‘ym oqdalar, ju m la d a n , ro b o tla r b a- 
h osini kam aytirish, a n iq o p eratsiy alam i bajara olad ig an va g m p p a ro­
b o tlarn i k o m p y u terlar orqali bosh q ara oladigan q u rilm alarn i ishlab 
chiqarish, ro b o tlam in g epchil q o ‘llarini tayyorlash, ro b o tlarn i kerakli 
pozitsiyaga surib q o ‘ya bilish; ro b o tlam in g xotira h ajm ini oshirish, 
b o sh q am v sistem asi va ayrim qism da ishonchliligini osh irish , ro b o t­
larda ran g n i, p re d m e tla r holati va shaklini aniqlash; san o at ro botlari 
tu rlarin in g texnikaviy xarakteristikasini stan d artlash tirish ; a v to m a t­
lashtirilgan o m b o rla r ishlab chiqarish uskunalari bilan b o g ‘langan 
kom plekslarni ishlab chiqish; rob o tlar yo rd am id a b u y u m larn i joylash 
va taxlash ishlarini bajarish va hokazolar.
A Q S H da ishlab chiqarilayotgan dasturli birinchi avlod robotlarining 
u m um iy qim m ati 1977-yilda 33 m illion dollam i, 1985-yilda esa 370 
m illion dollam i tashkil etgan.
A Q S H d a san o at ro botlarining u ch xil k o 'rin ish i seriyali ishlab 
ch iqarilm oqda:
— tik oyo q d a tu rib ishlaydigan o d a m n i alm ash tira olad ig an robot 
(ish zonasi 10 m 3 va u n d a n katta);
— o ‘tirib ishlaydigan 
o d am n i alm ash tira 
olad ig an rob o t (ish 
zonasi 1 — 1,2 m 3);
— eng an iq yig‘uv va o 'lc h o v operatsiyalarini b ajaradigan robot 
(ish zon asi 0 ,0 1 —0,1 m 3).
2000-yilda san o at 
robotlarining 
u m u m iy soni 45000 d o n a n i 
tashkil etdi.
G ‘arbiy Y evropa m am lak atlari sanoat robotlari. G ‘arbiy Y evro- 
pad a b irin ch i san o at roboti 1963-yilda S hvetsiyada tayyorlangan. 
1973-yilda S hvetsiyada 200dan o rtiq san o at ro b o tlari ekspluatatsiya 
qilingan. S hvetsiyada h am m asi b o ‘lib san o a t ro b o tlarin i ishlab c h iq a r­
ish bilan sakkizta firm a b an d b o ‘lib, 900 taga yaqin san o a t ro b o tlari 
ishlab ch iqarildi, ularning 300 d a n o rtig ‘i Shvetsiya zav o d larid a ishla- 
tilm o q d a. Shvetsiya b ir m illion aholi jo n boshiga t o ‘g ‘ri k eladigan ro-
143

---

A V TO M A TIK A A SO SLA R I VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
b o tlar soni b o ‘yicha b irin ch i o 'rin d a tu rad i. Bu k o ‘rsa tk ich Y a p o n i- 
yada 19 ga, A Q S H d a 7 ga tengdir. 1980-yilning oxirida F ransiyada 
500 ga y aq in , Italiyada 400 d a n ortiq , A ngliyada 371 ta , G e rm a n i­
yada esa 1133 ta san o a t roboti ekspluatatsiya qilingan.
1981-yil m ay oyida A ngliyada b irin ch i m a rta ro b o tlash tirilg an va 
avto m atlash tirilg an yig‘uv uskunalari b o ‘yicha k o ‘rgazm a o ‘tkazildi. 
Parallel tarz d a yig‘uv ishlarini avtom atlashtirish 
b o ‘y ich a ikkinchi 
X alqaro konferensiya o ‘tkazildi. Bu konferensiyada A ngliya, A Q S H , 
G e rm an iy ad a yig‘uv ishlarini av tom atlashtirish, yig‘uv m ash in alarin i 
k onstruksiyalash, p rogram m a asosida ishlaydigan m an ip u lato rlarg a 
q o ‘yiladigan talab lar m u h o k am a etildi.
A ngliyada 180 ga yaqin firm a sanoat ro b o tlarid a n foydalanadi. 
S anoat ro b o tin in g o ‘rta c h a bahosi 25000-50000 funt sterlingdir.
Shvetsiya san o at ro botlari m ayda seriyada ishlab ch iq arish d a y u ­
q ori u n u m d o rlik n i t a ’m in etish u c h u n k o ‘p in c h a k am p y u ter b ilan ji­
h ozlangan b o ‘ladi. R obot k o m p y u ter bilan alo q ad a boMib, raqam li 
pro g ram m a bilan b oshqariladigan stan o k o ‘rtasiga jo y lash tirilad i va 
u n d a n d e ta lla m i yuklash, tushirishda b ir stan o k d an ikkinchi stanokka 
u zatishda foydalaniladi.
A vstraliyalik m utaxassislar q o ‘y yungini olish ja ra y o n in i 
ro b o t­
larda bajarib k o ‘rdilar. Elastik tu tq ic h la r q o ‘yni osoyishta k o ‘tarib , 
elektr qaychili m a n ip u la to r tagiga q o ‘yadi. H o zirch a ro b o tla r insonga 
nisbatan to ‘rt m arta sekin ishlasalar h am , biro q kun b o ‘yi t o ‘xtam ay 
ishlash qobiliyatiga egadir.
Ilm iy-texnika inqilobi o 'z ig a xos m u a m m o la m i keltirib c h iq ar- 
m oq d a, sh u lard a n eng asosiysi ijtim oiy m u o m m o lard ir.
Ishlab ch iq arish d a yangi texnika va texnologiyalar qoM lanm oqda. 
A Q S H , Y aponiya, G e rm an iy a va G ‘arbiy Y evropaning boshqa m a m ­
lakatlari korx o n alarid a ro b o tlar o d am lar o ‘rnini egallam oqda. O d a m - 
larchi? K o‘pch ilik h ollarda ishsizlik n am o y o n b o ‘lm oqda. Ilm iy- 
texnika taraq q iy o ti m eh n atg a layoqatli ah olining A Q S H d a 8,5 foizi va 
G ‘arbiy Y evropada 11 foizini boshqa ishga o ‘tishiga sabab b o ‘lm oqda. 
S otsiologlar nuqtayi n az arich a , av tom atlashtirish o q ib atid a sodir 
b o ‘layotgan ishsizlik m u am m o sin i ham hal etish kerak. K eyingi v aq t­
larda g ‘arb m a tb u o tid a ilm iy-texnika taraqqiyoti ning ijtim oiy o q ib at-
144

---

A V TO M A TIK A A SO SLA R I VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
lari b ilan k u rashishning yangi yo‘li izlab q idirilm oqda. S a n o a td a y o ‘q 
q ilinayotgan ish ch i o 'rin la rig a m aishiy xizm at k o 'rsa tish so h asid a jo y - 
lar tayyorlanayapti.
Y aponiya san o at kom paniyalari k o randalikni q o 'lla b kelm o- 
q dalar. Y a’n i ikkinchi darajali ishch ilard an v aq tin ch a lik ishlarda foy- 
d alan m o q d alar.