Avtomatik boshqarish sistemalarig prinsipal va funksional sxemalari

1.2 – misol 
Eng ko‘p tarqalgan avtomatik sistemalardan biri – 
mustaqil qo‘zg‘atishli 
doimiy tok dvigatelining aylanish tezligini stabillash sistemasidir
. Uning ishlash 
maqsadi – valga «yuklanish» berilganda dvigatelning berilgan tezligini ushlab 
turishdan iborat. O‘xshash tipdagi sistemalar, masalan, metal kesish dastgohlarida 
foydalaniladi va bunda metalning kesish chuqurligiga bog‘liq bo‘lgan holda 
berilgan aylanish tezligini ushlab turish lozim. 1.5–rasmda bunday sistemalarni 
amalga oshirishning soddalashgan sxemasi keltirilgan. 
 
1.5-rasm.
 Doimiy tok dvigatelining aylanish tezligini stabillash
sistemasining funksional sxemasi.
Bu erda quyidagi belgilashlar kiritilgan: 
U
top
– sistemaga berilgan ta’sirning 
topshiriq qiymati (berilgan kuchlanish); OK – kirish va chiqish elektr zanjirlarini 
moslashtirish uchun operatsion kuchaytirgich; 

- berilgan kuchlanish va 
taxogenerator kuchlanishlari o‘rtasidagi farq; QK – kichik quvvatli 

signalni 
yuqori kuchlanish (dvigatel yakoridagi kuchlanish) ga o‘zgartirib berish uchun 
quvvat kuchaytirgichi; D – elektr dvigatel; 
I
– elektr dvigatel zanjiridagi tok; 
R
, 
L
– 
yakor danjiridagi qarshilik va induktivlik; 
U
ya
– elektr dvigatel yakori 
cho‘lg‘amidagi kuchlanish; 
U
kuz
– qo‘zg‘atuvchi kuchlanish; TG - taxogenerator 
(elektr kuchlanishli kichik quvvatli generator), dvigatel aylanish tezligini datchigi 
sifatida foydalaniladi; U
TG
– taxogenerator kuchlanishi; 
M
n
– yuklanish momenti. 
Ushbu sistemada manfiy teskari bog‘lanish tashkil qilingan va u 
quyidagicha: 
ТГ
топ
U
U



. 
U
топ
U
куз
U
ТГ
М
ю
U
я
R,L
I
ҚК 
ОК 
ОК 

---

Agar 
M
yu
oshsa, 
U
TG
pasayib (tushib) ketadi va 
U
ya
oshib ketib, dvigatelda 
kuchlanish oshib ketganda dvigatel aylanishlarini «ushlab turish» imkonini beradi. 
Agar 
M
yu
kamayib ketsa, dvigatelning aylanish tezligini juda ko‘p miqdorda 
oshirish imkonini bera olmaydigan teskari jarayon yuz beradi. 
Ushbu sinf misolini tavchiflashda dinamik sistemalarni tavsiflash uchun 
foydalaniladigan o‘zgaruvchilar: kirish - 
U
top
, chiqish - 
U
TG
, g‘alayon - 
M
yu
, xolat - 
I
, 
U
ya
, parametrlar - 
L
, 
R 
kiritilgan. 
1.3 – misol
Endi maishiy texnika sohasidagi hammaga ma’lum – sovutgich haroratini 
stabillash sistemasini ko‘rib chiqamiz. Har bir sovutgichda kameradagi massaning 
o‘zgarishi va mahsulotlar harorati o‘zgarganda yoki eshik ochilganda haroratni 
stabillashdan iborat maqsadni amalga oshiruvchi sodda avtomatik rostlash 
sistemasi 
qo‘llaniladi. 
1.6-rasmda 
haroratni 
rostlash 
sistemasining 
soddalashtirilgan sxemasi keltirilgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.6-rasm.