“аvtomatik boshqarish nazariyasi“ fanidan tuzuvchi: energetika fakulteti

sozlanayotgan o‘zgaruvchini 
belgilangan qiymatidan og‘ish qonuniyati bo‘yicha sozlash
 
(Polzunov qonuniyati) deb ataladi. Bu usulni 
Polzunov qozondagi suv sathini belgilangan darajada ushlab turish uchun qo‘llagan edi. Ko‘p sonli avtomatik 
tizimlar shu prinsip bo‘yicha ishlaydi. Ko‘ratilgan sozlash usuli asosiy teskari bog‘lanish manfiy ishorali bo‘lganda 
qo‘llanilishi mumkin, ya'ni topshiriq beruvchi signali bilan chiqishdagi o‘zgaruvchining ishoralari qarama-qarshi 
bo‘lsa! Og‘ish prinsipi bo‘yicha sozlash, deyarli har doim chiqishdagi o‘zgaruvchining turlanishi sababi qanday 
bo‘lishidan qat'iy nazar, amalga oshaveradi. 
Zamonaviy, yuqori sifatli barcha avtomatik boshqarish tizimlari teskari bog‘lanishli prinsip bo‘yicha 
ishlashadi. Bu prinsip avtomatik tizimlarning asosiy qonuniyatidir. Bunda tizimning barcha elementlari yopiq 
zanjirni boshqaruvchi konturni, tashkil etadi. Boshqaruvchi ta'sir esa kontur bo‘yicha ma'lum bir yo‘nalish bo‘ylab 
uzatiladi. 
Boshqaruvchi tizimlarda shunday holatlar mavjudki, ularda qo‘llaniladigan qurilmalar qo‘zg‘atuvchi 
ta'siz funksiyasida bevosita faoliyat ko‘rsatib, uni ta'sirini kompensatsiyalaydi. Sozlashning bunday usuli 

---

qo‘zg‘atish bo‘yicha sozlash qonuniyati
 
deb ataladi. Ammo bunday sozlashda, boshqa faktorlar ta'sirida 
o‘zgargan, chiqishdagi o‘zgaruvchini og‘ishi hisobga olinmaydi va to‘ldirilmaydi. Qo‘zg‘atuvchi ta'sir funksiyasida 
boshqaruvchi ta'sir ko‘rsatuvchi qurilmani kompensatsiyalovchi bog‘lanish deb atash mumkin. Agar bordiyu, bir 
necha qo‘zg‘atuvchi yoki to‘ydiruvchi ta'sirlar o‘rin tutadigan bo‘lsa, sozlagich ularning har biri uchun 
kompensatsiyalovchi bog‘lanishga ega bo‘lishi lozim; faqat shundagina chiqishdagi o‘zgaruvchini belgilangan 
darajada ushlab turish mumkin. Tabiiyki, bu hollarda sozlagichning konstruksiyasi murakkablashadi, xilma xil 
elementlar uchun ehtiyoj tug‘iladi. 
Yuqori darajadagi sifatga ega bo‘lgan avtomatik tizimlarini yaratish uchun sozlashning 
mujassamlangan tartibidan, ya'ni bir paytning o‘zida og‘ish va qo‘zg‘atish bo‘yicha sozlash qonuniyatidan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu sozlash yuqori aniqlikni ta'minlaydi. 
Har xil prinsiplarda ishlaydigan tiziimlar o‘zaro ancha farq qiladi. Masalan, og‘ish bo‘yicha sozlash 
qonuniyati orqali boshqariluvchi tizimlarda boshqaruvchi ta'sir yopiq kontur bo‘yicha o‘tadi. Bunda ta'sir ketma-
ket bir elementdan ikkinchi elementga o‘tib o‘zining o‘lchamini va fizik tabiatini o‘zgartirib boradi. Ta'sirning 
tarqalishi bir yo‘nalishda bo‘lib, ta'sir tarqalishi yo‘nalishi deb nomlanadi. 
Yo‘naltirilgan ta'sir elemmmmentlari deb shunday elementlarga aytiladiki, ularda chiqishdagi kattalik 
kirishdagisignal qiymatiga bog‘liq bo‘ladi, kirishdagi kattalik esa chiqishdagi kattalik qiymatiga bevosita bog‘liq 

---

bo‘lmaydi. Agar tizimni shartli ravishda ta'sirlaydigan bo‘lsa, u holda og‘ish bo‘yicha sozlash qonunida 
boshqariladigan