Avtobus turlarini tanlash va shaxar atrofida avtobus yo`nalishlarini tashkil etish

Shahardan tashqarida tashishda yo‘lovchilar oqimini o‘rganish. Shahardan tashqaridagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar
oqimini o‘rganish sotilgan chipta, so‘rovnoma, jadval va ko‘z bilan kuzatish usullaridan foydalanilib amalga oshiriladi.
Chipta usulida chiptalar sotilgan joylar qayd qilib borilsa, butun reys davomida, demak, yo‘nalishda qancha yo‘lovchi va qanday masofaga, qaysi vaqtda tashilgani oson aniqlanadi.
So‘rovnoma usulida yo‘lovchilar oqimi tarqatilgan so‘rov- nomalarni tahlil qilish natijasidan aniqlanadi. So‘rovnomalar yo‘lovchilarga shohbekatlarda va boshbekatlarda tarqatiladi.
Jadval usulida haydovchilar yoki so‘rovda qatnashayotgan maxsus hisobchilar tomonidan ma'lumotlar jadvalga to‘ldiriladi. So‘ngra ma'lumotlar tahlil qilinadi.
Ko‘z bilan kuzatish usulida yo‘nalish bo‘yicha nazorat bekatlaridagi so‘rovda qatnashayotgan maxsus hisobchilar tomonidan yo‘lovchi oqimi o‘rganiladi. Ma'lumotlar har bir reysga to‘planadi va jadvalga qayd qilinadi. Ushbu uslubda yozgi va qishki mavsumlar bo‘yicha alohida ma'lumotlar to‘planadi.
Avtobus turini tanlash. Avtobus turini to‘g‘ri tanlash aholiga transport xizmatini ko‘rsatish va avtobusdan foydalanish samaradorligiga katta ta'sir etish bilan bir paytda, harakat xavfsizligiga ham ta'sir ko‘rsatadi. Avtobuslardan to‘g‘ri foydalanish natijasida transport xarajatlarining kamayishiga erishiladi. Ushbu holat tanlangan avtobus turi va sig‘imi yo‘lovchi oqimi tavsifi va quvvatiga mos kelgandagina yaqqol seziladi.
Sig‘imi katta avtobuslarni kichik yo‘lovchi oqimiga ega bo‘lgan yo‘nalishlarda ishlatish maqsadga muvofiq kelmaydi: harakat intervalining o‘sishi yo‘lovchilarning bekatlarda kutish vaqtini va transport xarajatlarini ko‘paytiradi. Bu esa, o‘z navbatida, transport xizmati bozorida avtobuslarga bo‘lgan talab- ning kamayib ketishiga olib keladi.
Kichik avtobuslardan yo‘lovchi oqimi yuqori bo‘lgan yo‘nalishlarda foydalanilganda harakat intervali kamayadi. Ammo yo‘lovchilarni tashish uchun zarur bo‘lgan avtobuslar sonining ortishi, o‘z navbatida, yo‘nalishda harakat xavfsizli- gining pasayishiga olib keladi. Masalan, yo‘lning xavfli bo‘laklari soni ikkita bo‘lsa, avtobuslar soni ikki marta ortganda xavfli bo‘lakdan o‘tish soni ham ikki marta ortadi. Agar zarur bo‘lgan haydovchilarning ham ortishini hisobga olsak, bu muammo yanada oydinlashadi. Avtobuslar sonining ortishi ko‘cha va yo‘llarning transport vositalari bilan bandligi va atrof- muhit ifloslanishining ham ortishiga, tashish tannarxining esa o‘sishiga olib keladi.
Shunday qilib, yo‘nalishlarda avtobus turi va sig‘imini to‘g‘ri tanlab ishlatish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Avtobuslar sig‘imi yo‘lovchilar oqimining quvvatiga va tashish turiga qarab aniqlanadi. Shahar atrofi yo‘nalishlarida yo‘lovchilarning turib ketishiga ruxsat berilgani uchun avtobuslarni tanlashda turib ketadigan yo‘lovchilar soni ham hisobga olinadi. Yo‘lovchilar bilan to‘ldirish me'yorida texnik ishlatish talablari bo‘yicha avtobus salonining o‘rindiqlari bilan band qilinmagan 1 m2 maydoniga 4 ta yo‘lovchi, tig‘iz soatlarda 8 ta yo‘lovchi to‘g‘ri kelishi ko‘rsatiladi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarida o‘rta va katta sig‘imli avtobuslardan foydalaniladi. Maqsadga muvofiq bo‘lgan avtobus turi tanlanganida kam xarajat sarflanib, aholiga yuqori saviyada transport xizmati ko‘rsatiladi. Ushbu holat avtobus turi va sig‘imi, yo‘lovchi oqimi miqdoriga va xarakteriga, tashish sharoitiga to‘g‘ri kelgandagina kuzatiladi. Yuqori tezlikda harakat qila oladigan avtobuslardan faqat yuqori tezlikda xavfsiz harakatni ta'minlaydigan yo‘l mavjud bo‘lgandagina foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Avtobus sig‘imini tanlaganda yo‘lovchi oqimi va uning yo‘nalishi bo‘yicha taqsimlanishi hal qiluvchi xususiyat hisoblanadi.
Shaharlararo yo‘nalishlarda avtobus sig‘imini tanlash uchun tashish qulayligi, yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish sifati va tashish tannarxi asosiy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi.
Bu yerda yana shuni ham eslatib o‘tish joizki, xalqaro yo‘nalishlarda ham qatnov vaqti 2 soatdan kam bo‘lsa, yo‘lov- chilarning turib ketishiga ruxsat beriladi, ammo shu bilan birga, bu avtobuslarda albatta bagaj bo‘limi bo‘lishi shartligi ta'kidlanadi.
2.3 Shaharlararo yo‘nalishlarda avtobuslarda tashishni tashkil etish
O‘zbekiston Respublikasining «Avtomobil transporti to‘g‘- risida»gi Qonunining 7-moddasiga binoan shaharlararo tashish- lar jumlasiga shahar yoki shahar posyolkasi chegaralari doirasidan ellik kilometrdan oshiq masofada amalga oshirila- digan tashishlar, shuningdek yo‘nalish masofasidan qat'i nazar O‘zbekiston Respublikasining ikki yoki undan ortiq viloyati hududida amalga oshiriladigan tashishlar kiradi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlari viloyatlararo va viloyat ichidagi yo‘nalishlarga ajratiladi.
Viloyat ichidagi shaharlararo yo‘nalishlarda avtobuslar harakati (yangi yo‘nalishlarni ochish) — viloyatlar hokimlik- lari yoki Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi hamda viloyatlar va Toshkent shahar hokimligi departamenti tomonidan, viloyatlararo-shaharlararo yo‘nalishlarda O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi tomonidan tasdiqlangan jadvallar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Viloyatlararo avtobuslarda tashishda yo‘nalish masofasi 300—400 km va undan ortiq bo‘ladi.
Avtobuslarning harakat intervali yo‘lovchi oqimi qiymatiga bog‘liq. Ko‘pchilik holatlarda kuniga bir yoki ikki marta avto- buslar oxirgi bekatdan jo‘natiladi.
Ushbu yo‘nalishlardagi tashishlar hajmi mavsum bilan bog‘liq bo‘lib, yoz oylarida o‘sadi.
Viloyat ichidagi avtobuslarda tashishda yo‘nalish masofasi 100 km gacha va undan ortiq bo‘ladi. Harakat intervali esa yo‘lovchi oqimining taqsimlanish xarakteriga qarab 30 daqiqa- dan 3—5 soatgacha bo‘ladi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarida yumshoq o‘rindiqli, yo‘lov- chilarga yaxshi qulayliklar yaratilgan avtobuslardan foydalaniladi.
Shaharlararo avtobuslarda tashish hajmi viloyatlardagi (avtonom respublika) avtobus, temiryo‘l, havo va suv trans- portining o‘tgan 5—10 yil ichidagi haqiqiy rivojlanishini tahlil qilish natijasida aniqlanadi. Bunda yo‘l tarmog‘ining rivojlanishi va obodonlashtirilishi (viloyat, respublika, avtonom respublika), aholisi sonining o‘sishi va mavsumiy notekislikni hisobga olib aholining shaharlararo avtobus aloqasini muntazam ta'minlash darajasi hisobga olinadi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarida aholining harakat- chanligi deb viloyat (respublika, avtonom respublika) aholi- sining bittasiga to‘g‘ri keluvchi yo‘lovchi-kilometrga aytiladi. Aholining harakatchanligini aniqlaganda mahalliy sharoitni hisobga olish zarur.
Shaharlararo yo‘nalishlarda qatnaydigan avtobuslarning o‘rtacha sig‘imi o‘tiradigan o‘rindiqlarga qarab hisoblanadi va bu avtobuslarda albatta bagaj uchun bo‘limlar mavjud bo‘lishi kerak.
Haydovchining avtobusni boshqarish vaqti 9 soatdan yoki yo‘nalish uzunligi 400 km va undan ortiq bo‘lganda avtobusda yo‘lovchilarni tashishni tashkil etishda avtomobilda haydov- chining dam olishi uchun joy jihozlanishi va qatnovga ikki haydovchi yuborilishi kerak.
Qolgan barcha ko‘rsatkichlar mahalliy sharoitga qarab o‘rnatiladi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarida yo‘lovchi tashish hajmi va yo‘lovchi aylanishi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
Q = P _y/l _or‘t, yo‘lovchi;
bunda: P_y — yo‘lovchi aylanish (yo‘lovchi-kilometr); l_o‘rt — o‘rtacha qatnov masofasi.
Perspektiv yilga yo‘lovchi aylanishi P_y = b • N, yo‘lovchi- kilometr.
Bunda: b — aholining harakatchanligi, shahar atrofi yo‘nalishida bitta yashovchiga to‘g‘ri keluvchi yo‘lovchi-kilometr;
N — viloyat, respublika, avtonom respublika aholisining soni.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarida yo‘lovchilar oqimini
o‘rganish sotilgan chiptalar asosida amalga oshiriladi.
Yo‘lovchilar oqimini o‘rganishda so‘rovnoma, jadval va ko‘z bilan kuzatish usullaridan foydalaniladi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarini tanlashda va ularni asoslashda quyidagilar hisobga olinadi:
— shaharlar orasida yo‘lning mavjudligi, ularning holati, yo‘l qoplamasining turi, obodonlashtirilganligi;
— shaharlar orasidagi transport qatnovi tafsilotlari va oraliq aholi yashash punktlariga borishi;
— kutilayotgan yo‘lovchi oqimi va yo‘lovchilarning o‘rtacha yurish masofasi;
— yo‘lovchilar oqimining yil mavsumi, oy va hafta kunlari bo‘yicha o‘zgarishi;
— yo‘lovchilarning oxirgi bekatga qatnov vaqti, qatnov vaqtining tashish sharoitiga va qulayligiga ta'siri;
— shu yo‘nalishda boshqa turdagi transportlarning mav- judligi, tashish vaqti va qulayligi;
— avtobus yo‘nalishi bo‘yicha harakat xavfsizligining ta'minlanishi;
— yo‘nalishlar bo‘yicha tashish rentabelligining ta'minlanishi;
— yo‘nalishlarni tanlashda har xil turdagi transport vosita- larida tashish sharoiti va tannarxi ham taqqoslanadi.
Temiryo‘l va boshqa transport turlari yetarlicha rivojlan- magan tumanlarda shaharlararo avtobus yo‘nalishlari masofasi 1000 km va undan ortiq bo‘ladi. Yo‘lovchilarning safarda bo‘lishi bir kundan oshib ketadi. Shuning uchun ham yo‘na- lishni tanlash va asoslash uchun transport turlarida yo‘lov- chilarga yaratilgan sharoit va tashish haqi taqqoslanadi.