Avlodlar dovoni

Uyushiq ega. Bir sodda gap tarkibida birdan ortiq ega qator kelishi mumkin. Ular o`zaro tenglanish munosabatida bo`lib, gapda bitta kesimga tobelanadi: Siz bilan biz ulug` ishga bel bog`ladik. Tiniq suvlar, ko`m-ko`k daraxtlar unga cheksiz zavq vag`ishlaydi.
Uyushiq egalar zidlov bog`lovchisidan tashqari teng bog`lovchilar bilan yoki sanash ohangi bilan bog`lanadi: Goh shamol, goh bo`ron turardi. Na siz na men gapirdik. Gul va maysalar ko`kardi. Qurilishga g`isht, tsement .

PIRIMQUL QODIROVNING “AVLODLAR DOVONI” ROMANIDAGI TARIXIY

SO’ZLAR XUSUSIDA
Til tizim sifatida uzluksiz harakatda rivojlanishda bo’lib turadi. Yangi-yangi atamalarning eskirib, tarixiy kategoriyaga aylanishini taqazo qiladi. Bu jarayon tilning lug`at boyligida “istorizm” va “arxoizm” deb yuritiladi. Ana shunday xususiyatlar asarning badiiy qiymatini, uning til ravonligi leksikasining boyligi va kitobxon ko’z o’ngida o’sha davr kolorotini berishda xizmat qiladi.

Ushbu maqolada Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni” romani tili, xususan, tarixiyligini ifodalovchi so’z va atamalar xususida fikr yuritamiz.

Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni” asarida istorizmlarning qo’llanilishi:

2. 
   Leksik istorizmlar
   
3. 
   Fraziologik-semantik istorizmlar.
   

Leksik istorizmlar:

I. Leksik istorizmlar o’tmish voqeyligi bo’lgan narsa-hodisaning nomlaridir. Dastlab, romanda ism atamalariga qo’shiluvchi so’zlar:

5. 
   Ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bog`liq shaxs nomlari: poshdo, bek, begim, hazrat, mavlono.
   

Hindol Mirzo hayajonli maktub yozib: “Hazrat otajon, men haqimdagi ovozalarga zinhor inonmang” debdi.

Hazrat ota — buyuk podsho, xon, bek kabi oliy darajali mansabdorlarni ulug`lash uchun janobi oliylari ma’nosida ishlatdi.¹

6. 
   Amal-mansab nomlari: shig`ovul, shig`dovul, elchi, quvg`inchi, otliq, qutval, to’pchi, umaro, taqsir, amiralbahri, xufiya...²
   

Mazkur asarda qariyb 88 ta (takroriy bitta leksik birlik deb hisoblanadi) shaxs sematik maydoniga kiruvchi amal va mansab atamalari qo’llanilgan:³ (“Til va adabiyot ta’limi”) 2007 yil 6-son, 30-bet.

Minshining qo’lida sopol idishda xiyol bug`lanib turgan issiq surg`ich bor edi.

Munshi — kotib ma’nosida saroyda yozuv-chizuv bilan shug`ullanuvchi kishi.

7. 
   Soliq turlar: jogir (shahar, qishloqlardan olinadigan soliq turi), vaqf, xolisa (podshoning xos yeri), xiroj, juza (g`ayridinlardan olinadigan) soliq — Xiroj bilan xuzyani to’lamagan... shuning uchun qamalgan. (92-6.)
   
8. 
   Kiyim-kechak: rido, muslin, so’fi, suf, yaktak, qabo, delagay. (120-6.)
   

Xamida bonu yupqa muslin ko’ylayda edi. Muslin — eng nafis ipak mato.

9. 
   O’lchov, pul biligi: farsah, man, jarib, (1200 m² ga teng), bigh (bir gektarining 3/1), tanga, yakan...⁴
   

Xoji begim, bog` me’morligini yaxshi bilar, maqbara atrofidagi o’ttiz jariblik ichki-tashqi bog`ning bo’laklari uning nazorati ostida edi. (P.Qodirov “Avlodlar dovoni”).

II. Fraziologik-semantik istorizmlar: Eskirib o’z ekvalentiga ega bo’lmagan iboralar fraziologik iboralar deyiladi: tarki dunyo qilmoq, uzlatga chekinmoq, rihlat qilmoq, bo’yniga urdurmoq⁵...

So’z material tomonidan eskirmay, ma’no tomonidan eskiradi. Bunda so’z yangi davrda yangi ma’noda qo’llanilaveradi. Uning oldingi ma’nosi o’tmishga tegishli bo’ladi. Bu semantik istorizm deyiladi.