Август 2020 10-қисм

АЙРИМ ИЖТИМоИЙ-ПСИХоЛогИК фЕНоМЕНЛАР ДЕЛИНКвЕНТ ХуЛҚНИ 
КЕЛТИРИБ чИҚАРувчИ оМИЛ СИфАТИДА
Нишанов Бахтиёр Тохир ўғли 
Мустақил тадқиқотчи
Тел: [phone] 
Аннотация: 
ушбу мақолада ёшлар ўртасида учрайдиган делинквент хулқ кўринишлари, 
келиб чиқишининг ижтимоий-психологик омилларининг ташқи ва ички феноменлари, 
профилактикаси ва психокоррексиясининг айрим масалалари ёритилган.
Калит сўзлар:
делинквент шахс, ҳуқуқбузарлик, ижтимоий муҳит, хулқ оғиши, жино
-
ий хулқнинг объектив ва субъектив томони, эдоген, экзоген омиллар, хулқ мотиватсияси, 
рефлексия, ўз-ўзини назорат қилиш. 
Ёшлар ўртасида ҳуқуқбузарлик хатти-ҳаракатларининг нисбатан ўсиб бориши долзарб 
муаммолигича қолмоқда. давлат органлари томонидан кўрилаётган барча профилактик 
чораларга қарамай, делинквент хулқ-атворли вояга етмаганларнинг мавжудлиги, бу борада 
вояга етмаганлар ўртасида ноқонуний кўринишларнинг олдини олиш бўйича контсептуал 
ёндашувларни қайта кўриб чиқиш зарурлигини англатади. 
Замонавий психологиянинг мураккаб муаммоларидан бири бу шахс муаммосидир. Ҳар 
бир шахс у ёки бу хилдаги ҳаёт тарзини танлаш имконига эга ҳисобланади. шахс жами
-
ятнинг аъзоси сифатида шахслараро муносабатлар жараёнида турли хил муҳитда шаклла
-
нади, ўсиб улғаяди. шахс ижтимоий муносабатларнинг объектигина эмас, балки унинг 
субъекти ва фаол иштирокчиси ҳамдир. шахснинг шаклланишида асосан уни ўраб турган 
муҳитнинг роли катта ҳисобланиб, хулқ меъёрларини ўзлаштириши, унинг психология
-
си, дунёқараши, шахсий ва ижтимоий установкаларнинг ривожланишига ўз ҳиссасини 
қўшади. ижтимоий муҳит таъсири остида кишилар ўз имкониятларидан унумли фойдала
-
ниб, жамиятда соғлом турмуш тарзини танласа, қайсидир бир шахслар жиноий хулқ билан 
боғлиқ бўлган хатти – ҳаракатларни ўзлаштириб олади ва ўз имкониятларидан шу тарзда 
фойдаланадилар.
жамиятнинг барча соҳаларини тубдан ўзгартириш жараёнида турли хил оғишларнинг 
намоён бўлиши билан бир қаторда, ҳуқуқбузарлик ҳам кенг тарқалиши билан 
характерланмоқда. ушбу ҳолат кенг қамровли илмий билимларга эга бўлган эҳтиёжларнинг 
мавжудлигидан далолат беради. 
деликвент муаммоси назарий таҳлилларининг кўрсатишича, хулқ оғишларини асосини 
ижтимоий ва психологик дезадаптатсияга олиб келувчи “оғишар” ташкил этади. ўз - ўзидан 
шахс жиноятчилик қурбонига айланиб қолмайди, балки онтогенетик ривожланишнинг энг 
қийин даври бўлган ўсмирлик ёшида хулқ оғишларининг пайдо бўлиши, кейинчалик эса 
унинг делинквент ҳатти – ҳаракатлар билан уйғунлашувини келтириб чиқаради. 
Бу муаммолар устида нафақат психологлар, балки улар билан бирга ҳуқуқ таргибот 
ходимларининг ҳам ҳамкорликда фаолиятини тақозо этади. Ҳуқуқий фаолият давоми
-
да жиноят қонунчилиги, жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш амалиёти жиноий 
ҳаракатнинг субъектив томонини тўғри баҳолашга алоҳида аҳамият берилади. Хусусан, 
жиноий ҳаракатнинг мақсади, жиноятчининг руҳий ҳолати, уни англашнинг ўзига хос ху
-
сусиятлари ва ноқонуний ҳаракатлар содир бўлган вазиятни баҳолаш каби жараёнларни 
аниқлашни профессионал тарзда талаб этади. 
муболағасиз айтиш мумкинки, жиноятчи шахсини ўрганишда албатта соҳа вакиллари
-
дан шахс борасидаги чуқур билимларни ўзлаштиришни, яъни жиноятчига фақат объектив 
томондангина ёндашиб қолмасдан, балки субъектив томонига ҳам эътиборини қаратишни 
талаб қилади. шу ва бошқа элементлар жиноятчи шахсининг психологик механизмининг 
таркибий қисмини ташкил этади. жиноий хулқ-атворнинг психологик механизми - бу ақлий 
жараёнлар, ҳолатлар ва шахс хусусиятларининг, шунингдек, ижтимоий вазиятнинг шарт
-
лари шахснинг жиноий хулқ-атвори омили сифатида бирлашиши ва ўзаро боғлиқлигини 
белгилаб беради. ўз навбатида, жиноий хулқ-атворнинг психологик генезияси бу ички 
тузилмада ҳаракатни шакллантириш жараёни, ҳисобланиб, вақт ўтиши билан маълум бир 
меъёрлар, қонунларни бузилишини вужудга келтиради.

---

153