Август 2020 10-қисм

Август 2020 10-қисм
Тошкент
Психологияда шахсни делинквент хулқ кўринишларини келтириб чиқарувчи омиллари 
тўғрисида нисбатан кўп бўлсада тадқиқотлар олиб борилган. лекин улар назарий ва ама
-
лий жиҳатдан таҳлил қилинганига қарамай, шахснинг ижтимоийлашув, ижтимоий назо
-
рат, хулқ бузилишларининг психологик таснифлари, аффектив жабҳа бузилишларининг де
-
линквент хулқ шаклланишидаги ўрни, профилактикаси ва психокоррексияси бўйича замон 
талабига мос изланишлар ҳали тўлиқ ёритиб берилмаган. Бу эса тадқиқотларимизнинг 
чуқур изланишлар асосида ёритишга, муаммоларни амалий томонлама ечимини топишга 
туртки беради. шунингдек, муаммога фақат психологик жиҳатдан ёндошмасдан, балки 
тиббий, сотсиологик, ҳуқуқий томондан ҳам ёндошишни талаб этади. 
Кўпгина психологик адабиётларда делинквентлик тушунчаси ғайриқонуний ҳаракат 
яъни ҳуқуқбузарлик сифатида қаралса, айрим адабиётларда эса уни жиноий жавобгарлик
-
ка олиб келмайдиган майда антисотсиал ҳаракатлар билан чекланади. Бу масалан, ғойиб 
бўлиш, антисотсиал гуруҳга қўшилиш, майда безорилик, кучсизларни масхара қилиш, май
-
да пул олиш, мототсиклни ўғирлаш каби шаклларда юз беришлиги таъкидланади[2,4,5]. 
шахснинг эндоген олами билан боғлиқ хулқ – атвор кўринишлари ичида шахснинг ин
-
дивидуал фарқлари, ёш ва жинс хусусиятлари, мотиватсияси, қизиқишлари, эҳтиёжлари, 
кўрсатмалари, қадриятлари, манфаатлари ва эътиқод тизими кабилари билан белгиланади. 
аксарият жиноятчи шахсларни кузатганимизда, уларда жиноятга нисбатан мотиватсиянинг 
кучлилигини кўрамиз ва уларда типик ҳарактер сифатида зўравонлик тарзида ўз-ўзини 
тасдиқлашга интилиш, эгоизм, норасмий гуруҳларга қаттиқ боқғланганлик, шафқатсизлик 
кабиларни қамраб олганлигини гувоҳи бўламиз.
масалан, ўсмирлик даврида бир неча хулқ – атвор реаксиялари вужудга келиб, кўрина 
бошлайди. айниқса, ўсмир хулқ – атворида “тенгқурлари билан гуруҳлашган” реаксия 
таъсири остида референт (эталон) гуруҳлар томонидан жиноятчи хулқ мотиватсиясини 
ўзлаштириб олиши ва ўзлаштириб олган мотиватсия натижасида ўзини намоён қилиши 
билан баҳоланади. 
онгсиз мотиватсиялар устида изланишлар олиб борган психоаналитик тадқиқотларда 
делинквентлик ички низо ва оддий ҳимоя натижаси сифатида кўриб чиқилади. антииж
-
тимоий ахлоқ ҳолатида делинквентликнинг қуйидаги онгсиз сабаблари ҳаракатланиши 
мумкин [3, 6, 7]:
- дарҳол қондиришни талаб қиладиган истаклар;
- кучсиз ғазабни бошдан кечириш, умидсизлик - тажовузни излаш;
- қасос талаб қиладиган ҳақорат;
- адолатни тиклашга ундовчи ҳасад;
- ишончсизлик ва масофани сақлаш истаги;
- буюклик ва қодирлик ҳаёллари. 
Ёшлар ўртасида ҳуқуқбузарлик ҳаракатларини вужудга келишига экзоген, яъни ривож
-
ланшининг ижтимоий-маданий ҳолатини шакллантирадиган ташқи шароитлар тўплами 
алоҳида таъсирини ўтказади. аксарият адабиётларда ва тадқиқот натижалари таҳлилида 
ёшларга хос бўлган ҳуқуқбузарлик кўринишларини ижтимоий ҳодиса сифатида тарғиб 
қилинган бўлиб, бу шак – шубҳасиз тўғридир. 
Бизнингча, делинквент хулқ – атворнинг шаклланиши ва ўсиш динамикасига асосан 
ижтимоий муҳит катта таъсирини кўрсатади. жумладан, ёшлар ўртасида жиноятчилик
-
нинг юзага келишига оиланинг тарбия усуллари, тенгқурлар гуруҳи субмаданиятни шак
-
лланишида юзага келган мотиватсияси натижасидир. Ёшларда делинквент хулқ-атворни 
келиб чиқишида ижтимоий вазиятлар муҳим рол ўйнайди. уни шаклланишига масалан, 
оилада ота-оналарнинг ичкиликбозликлари, антисотсиал оила ёки гуруҳлар, назоратсиз
-
лик, нотўлиқ оила, оилавий низолар, бошқалар билан боғлиқ сурункали ихтилофлар сабаб 
бўлади. 
инсон тарбиясида энг биринчи ва энг муҳим ижтимоий назорат институти бу - оила
-
дир. фарзанд тарбиясида ва баркамол авлодни шакллантиришда соғлом оила муҳитиниинг 
ўрни каттадир. Бола дунёга келгандан бошлаб оила муҳитида яшайди. оилага хос анъана
-
лар, қадриятлар, урф-одатлар бола ҳарактерини шакллантиради. Энг муҳими, фарзандлар 
оилавий ҳаёт мактаби орқали жамият талабларини англайди ва ҳис этади. 
шуниндек, инсон хатти-ҳаракати, хулқ-атвори ва фаолиятини таълим муассасалари, 
маҳалла, меҳнат жамоаси, умумдавлат миқёсда эса қонунни муҳофоза қилиш органлари 

---

154