Аудиторлик фаолияти тўғрисида

20.4. ҲИСОБ РЕГИСТРЛАРИ ТЎҒРИ ТУЗИЛГАНЛИГИНИНГ
ТЕКШИРУВИ
Бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақларидаги ёзувлар асосли равишда амалга оширилганлигининг текширувидан кейин, Бош китобдаги ёзувлар журнал-ордер ёки мемориал-ордер каби ҳисоб регистрларидаги ёзувларига мувофиқлигига ишонч ҳосил қилиш учун, ҳисоб регистрлари тўғри тузилганлигининг текшириш имкони яратилади. Ўз навбатида, журнал-ордерлар тўғри тўлдирилганлиги амалда молиявий ҳисобот кўрсаткичлари ҳақиқийлигини таъминлайди.
Корхонада ҳисоб регистрларининг таркиби ва мазмуни қўлланиладиган бухгалтерия шакли билан белгиланади. Ҳисоб тўлиқ компьютерлашган шароитларида ҳам ҳисоб маълумотларини нашрга чиқариш йўли билан керакли бўлган ҳисоб регистрлари йиғиндиси тайёрланади.
Ҳисоб регистрларининг текширувида қуйидаги саволлар ўрганилиши лозим:
ҳисоб регистрларининг тўплами корхона хўжалик операцияларини тўлиқ акс этишлиги;
- ушбу регистрлар фойдаланиш учун қулайлиги ва улар етарли
даражада яққол ва равшанлиги, катта ҳажмдагри маълумот
манбаларига эгалиги, керакли бўлган ҳисобот тайёрлаш ва иқтисодий
таҳлилда ишлатиш учун яроқлилиги;
- улар ҳисоб ёзувлари тўлиқ ва тўғрилиги назоратини
таъминлаган ҳолда бир бирига ва Бош китобга мувофиқлиги.
Аудитор турли корхоналарда, турли хил ҳисоб регистрлари қўлланишига, бу ҳисоб жараёнини тўлиқ таъминласа ва корхона учун қулай бўлса, агар маълум бир корхонада бир вақтни ўзида журнал-
64
ордер шаклига мансуб бўлган журнал-ордерлар ва ҳисоб юритишнинг мемориал-ордер шаклида қўлланиладиган ҳисобнинг бухгалтерия ҳисоби бўйича айланма қайдномалар (айланма баланслар) қўлланилишига тайёр бўлиши ва инкор этмаслиги лозим.
20.5. КОРХОНАНИНГ МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТИНИ ЎРГАНИШ ВА
У БЕЛГИЛАНГАН МУДДАТЛАРДА ТОПШИРИЛИШИ
ТАЪМИНЛАНИШИНИНГ ТЕКШИРУВИ
Корхонанинг асосий вазифаси - маҳсулот (ишларни бажариш ёки хизматларни кўрсатиш) ишлаб чиқариш ва маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни сотилишидан истиқболда кўзланган натижаларни олиш - ишлаб чиқариш ва истеъмолчиларга сотув бозорида товарларни, номоддий хизматларни сотиш (лойиҳа-тадқиқот ишларни бажариш, транспорт ва банк хизматларини кўрсатиш ва бошқалар) ва истеъмолчиларга бошқа ҳизматларни бажариш жараёнида амалга оширилади.
Ишлаб чиқариш-хўжалик фаолияти жарёнида корхона ишлаб-чиқариш-хўжалик жараёнининг турли босқичларида вужудга келадиган ҳисобварақлар бўйича тўловларни амалга ошириш қобилиятига эга бўлиши лозим. Бу корхонани фаоллик билан молиявий фаолиятини амалга оширишга, инвестиция бозорларида фаолият кўрсатишга ундайди. Ходимларни бошқариш ва маъмурий фаолият ҳам ишлаб чиқаришнинг бир қисми ҳисобланади, чунки у ишлаб чиқариш жараёнини қўллаб қувватлайди ва унинг ривожланишига имкон яратади.
Корхона ўзининг ишлаб чиқариш фаолияти билан ягона тизим ҳисобланган жамиятнинг бир қисми ҳисобланади. Бу умумий тизимнинг бошқа бўғинларидан турли даражада қарам бўлган очиқ бўғиндир, ўз навбатида, улар ушбу бўгинга боглиқдирлар. Корхона билан ўз манфаатлари ва мақсадлари билан боғлиқ бўлган ва, шу боис, унга қарам бўлган шахслар, гуруҳлар ёки уюшмалар корхонанинг ўзаро боғлиқ гуруҳлари деб аталади. Булар: хусусий мулкдорлар, ходимлар, молиячилар, таъминотчилар, харидорлар ва умуман жамиятдир. Ўзаро боғлиқ гурухлар корхонага қўйилмаларни амалга оширадилар ва бунинг учун турли кўринишдаги бадал тцловларини оладилар. Ўзаро боғлиқ гуруҳлар ичида корхона фаолияти ва унинг натижаларига муайян таъсир кўрсатувчи айрим рақобатчилар ҳам бўлиши мумкин.
Ишлаб чиқариш жараёнлари ва пул айланиши у ёки бу даражада вақт билан боғлиқ. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган таркибий ьшсмларни сотиб олиш ва ишлаб чиқаришни ўзини ташкил этиш ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотишдан олинган даромадлардан олдин ҳосил бўлиши муносабати билан корхона раҳбарияти ишлаб чиқариш жараёнини корхонанинг молиявий имкониятлари билан мувофиқлигини таъминлаши лозим. Бу корхонанинг молиявий-хўжалик фаолияти тўғрисида ҳаққоний хулосалар шакллантириш ва уни такомиллаштириш юзасидан таклифлар киритиш учун корхонада аудит ўтказишнинг энг муҳим босқичларидан бири ҳисобланади.
65
Корхонанинг молиявий-хўжалик фаолиятини ўрганишда маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотилишининг ҳажми кўриб чиқилади; улар ҳисобот даврида мўлжалланган кўрсаткичлар билан солиштирилади; маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотилиши динамикаси, шартномавий мажбуриятлар бажарилиши ва ҳисобга олиниши, сифатсиз маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқаришдан нобудгарчиликлар ва сифатсиз ҳамда бутланмаган маҳсулот етказиб берилганлиги учун тўловлар, маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича харажатлар, маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича ҳисобот маълумотлари дастлабки ҳужжатлар ва бухгалтерия ҳисоби маълумотларига мувофиқлиги, корхонанинг саноат-ишлаб чиқариш ва барча ходимларининг сони ва. корхонанинг ўзига хос бўлган хусусиятлари билан боғлиқ бўлган бошқа масалалар таҳлил қилинади.
Юқорида қайд этилганидек, корхонанинг молиявий-хўжалик фаолияти тўғрисидаги маълумотларнинг асосий ҳажми корхона фаолиятининг барча жавҳаларини пул ифодасида акс этувчи ва бир вақтнинг ўзида ҳисобот даври бўйича ҳисоб ишларининг якуний босқичини ифодаловчи молиявий ҳисоботда мужассамланган.
Молиявий ҳисоботларнинг намунавий шакллари, тайёрлаш қоидалари, тақдим этиш муддатлари, уларни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш тартиби Ўзбекистон Республикаси "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонуни (кейинги киритилган қўшимчалар ва ўзгартиришлар билан) ва корхоналарнинг чорак ва йиллик молиявий ҳисоботи шаклларини тўлдириш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг йўриқномалари билан тартибга солинади.
Корхоналар томонидан чорак ва йиллик молиявий ҳисоботларни тайёрлашда қуйидаги шартларга риоя қилиниши лозим: ҳисобот даври бўйича барча хўжалик операциялар ва ишлаб чиқариш заҳиралари, тайёр маҳсулот ва ҳисоб-китобларни инвентарлаш натижалари тўлиқ акс этилиши; синтетик ва таҳлилий ҳисоб маълумотлари бир бирига мос келиши; ҳисобот ва баланс кўрсаткичлари синтетик ва таҳлилий ҳисоб кўрсаткичлари билан тегишли равишда расмийлаштирилган асос бўлувчи ҳужжатлар ёки уларга тенглаштирилган маълумот техникавий сақловчи манбалар асосида тўлдирилиши ва бир бирига тўлиқ мувофиқлиги; баланс моддалари тўғри баҳоланиши.
Баланс маълумотлари йил боши ва охирига солиштиришлигини таъминлаш учун тасдиқланган балансининг йил бошига моддалар номенклатураси баланснинг йил охирига белгиланган бўлимлар ва моддалар номенклатураси ва гуруҳланиши билан мувофиқ бўлишини таъминланиши лозим.
Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан 2002 йил 27 декабрда "Молиявий ҳисобот шаклларини тасдиқлаш ва уларни тўлдириш қоидалари тўғрисида"ги 140-сонли буйруғи билан юридик шахслар учун (бюджет муассасалари, суғурта ташкилотлари ва банклар бундан истисно) йиллик ва чорак ҳисоботлари қуйидаги шакл ва ҳажмларда тасдиқлаган:
66
• йиллик ҳисобот:

• 
  1-сонли шакл "Бухгалтерия баланси";
  
• 
  2-сонли шакл "Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот";
  
• 
  2а-сонли шакл "Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар бўйича маъ лумотнома ";
  
• 
  3-сонли шакл "Асосий воситалар ҳаракати тўғрисида ҳисобот";
  
• 
  4-сонли шакл "Пул оқимлари тўғрисида ҳисобот";
  
• 
  5-сонли шакл "Хусусий капитал тўғрисида ҳисобот".
  

• ярим йиллик ва чорак ҳисобот:

• 
  1-сонли шакл "Бухгалтерия баланси";
  
• 
  2-сонли шакл "Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот";
  

- 2а-сонли шакл "Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар бўйича
маълумотнома";
Корхонанинг йиллик молиявий ҳисоботига ҳисобот йили даврида корхона фаолияти натижаларига таъсир этган омилларни ёритган ҳолда, корхонада йиллик молиявий ҳисобот натижалари ва соф фбйдани тақсимлаш юзасидан кўриб чиқиб қабул қилинган қарорларни акс эттирувчи тушунтириш ҳати ва бухгалтерия ҳисоботи текшируви тўғрисида аудиторлик хулосаси илова қилинади.
Агар йил бошига кириш баланси ўзгартирилган бўлса, ҳисоботга илова қилинган тушунтириш хатида бунинг сабаблари кўрсатилади. Бунда, шунингдек, корхонада қабул қилинган ҳисоб сиёсати, келгуси йил учун ҳисоб сиёсати, агар у ҳисобот йилида қабул қилингандан фарқ қилса, келтирилади.
Чорак ва йиллик ҳисоботларни тайёрлашда корхона эгалари ва давлат манфаатларига риоя қилиш, инвесторлар, кредиторлар, акциядорлар, солиқ идоралари, таъсисчилар, банклар, халқаро андозалар талабларини ҳисобга олиш ва Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонун, Ўзбекистон Республикаси фуқаролик Кодекси ҳамда бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботларни тайёрлашга оид амалдаги барча йўриқномаларга асосланиш лозим.
Молиявий ҳисобот тузиш учун сана бўлиб ҳисобот йилининг охирги тақвимий куни ҳисобланади.
Тугатилган ёки ҳисобот йилида давлат тасарруфидаги мулкчиликни жамоа мулкчилигига айлантириб қайта ташкил этилган корхона томонидан йил бошидан тугатилган (қайта ташкил этилган) вақтгача бўлган муддатга амалдаги йилллик ҳисобот шакллари бўйича ҳисобот тақдим этилади.
Янги ташкил этилган корхоналар ҳисоботда ўз маблағлари ва уларнинг манбаларини (сотиб олинган, қабул қилинган қиймати бўйича) белгиланган тартибда рўйхатга олинган ойнинг 1 санасидан ҳисобот йилининг 31 декабригача ҳисоботда кўрсатадилар, ҳисобот йилинг 1 октябридан кейин ташкил этилган корхоналар эса - давлат рўйхатидан ўтган санадан бошлаб кейинги йилнинг 31 декабригача ҳисобот берадилар. Қайд этилган тартиб тугатилган (қайта ташкил этилган) корхоналар, уларнинг филиаллари ва таркибий бўлинмаларига тааллуқли эмас.
67
Корхона балансининг бандлари активлар ва пассивларнинг синчковлик билан ўтказилган инвентарлаши билан асосланиши лозим. Бунда йиллик ҳисобот тақдим этилгунга қадар, доимий фаолият кўрсатувчи инвентарлаш комиссияси томонидан инвентарлаш вақтида бойликларнинг амалдаги мавжудлиги билан бухгалтерия ҳисобидаги маълумотлар ўртасидаги фарқлар тартибга келтирилиши лозим. Шунингдек, солиштирма далолатномалари ёки ўзаро ҳисоб-китоблар бўйича қолдиқни тасдиқловчи хатлар билан расмийлаштирилган дебиторлик ва кредиторлик қарзлари бўйича инвентарлаш амалга оширилади. Ўтказилган инвентарлашнинг сони ва натижалари, шунингдек, улар ўтказилмаганлиги сабаблари йиллик ҳисоботга илова қилинадиган тушунтириш хатида акс этилиши керак.
Молиявий, солиқ идоралари ва банк муассасалари билан ҳисоб-китоблар бўйича баланс моддаларидаги суммалар улар билан келишган ва мувофиқ бўлиши лозим. Баланса ушбу ҳисоб-китоблар бўйича тартибга солинмаган суммаларни қолдириш мумкин эмас.
Молиявий ҳисоботларда ва бухгалтерия балансларида ҳеч қандай тўғрилаб ёзишлар ва киритилган ўзгартиришлар бўлиши мумкин эмас. Агар содир этилган хатолар тўғрилаб ёзилса, улар ҳисобот ва балансни имзолаган шахслар томонидан тўғрилашлар санаси кўрсатилган ҳолда тасдиқланади.
Жорий йилни ҳам ўтган йилнинг ҳисобот маълумотларини тўғрилаш (улар тасдиқлангандан кейин) хатолар аниқланган ҳисобот даври бўйича тайёрланган ҳисоботда амалга оширилади, бунда тўғрилашлар фақат ҳисобот даври бўйича киритилади.
Агар йиллик молиявий ҳисоботнинг текшируви вақтида ишлаб чиқариш чиқимларига бу билан боғлиқ бўлмаган сарфларни харажатларга ўтказиш натижасида даромадларни яшириш ёки молиявий натижаларни камайтириш ҳолатлари аниқланса, ўтган йилги бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботга ўзгартиришлар киритилмайди, улар ҳисобот даврида аниқланган ўтган йилларнинг фойдаси кўринишида жорий йилда акс этилади.
Шунингдек, хозирги кунда иқтисодий омил ҳисобланган бухгалтерия ҳисобини белгиланган муддатларда топширилишига риоя қилинишининг текшируви аудитор корхонада иш олиб боришида муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳисобот топшириш муддатларига риоя этмаслик мумкин эмас.
Гап шундаки, хозирги кунда Ўзбекистонда бозор ривожланиши босқичида солиқ тизимининг тузилиши, ўз моҳияти билан ишлаб чиқарувчига нисбатан қатъий жарима чоралари билан таъсир кўрсатишни ва корхонада бухгалтерия ҳисобини юритиш юзасидан услубий раҳбарлик ўрнига ҳисобот тузиш ва корхонага нисбатан ҳар қандай хато ва камчиликлар, шу жумладан ҳисобот ўз вақтида тақдим этилмаганлиги учун турли хил жарима чоралари қўлланишини кўзда тутади.
Бу, амалиётда, корхона раҳбари ва бош бухгалтерига нисбатан жарима чораларини қўллашда корхонада бухгалтерия ҳисоби ишини яхшилашни ва улар томонидан тақдим этиладиган ҳисобот сифатини
68
оширишга эмас, солиқ идораларининг майда-чуйда манфаатларини ифода этади. Зеро, корхонада бухгалтерия ҳисобини яхшилаш ва ҳисоботлар сифатини ошириш, ўз навбатида, молиявий натижалар ва солиққа тортиш базаси бўйича ҳисоб ва ҳисобот маълумотлар ишончилиги ошириш ҳисобига бюджетга тўловлар мунтазам равишда ошиб бориши ва тўланишини таъминлаган бўлар эди. Юқорида қайд этилганлардан келиб чиқиб, ҳисобот бўйича ишларни ўз вақтида бажарилиши ва тайёрланишини таъминловчи корхона буйруғи ёки фармойиши билан дастлабки ҳужжатлар вужудга келган жойдан бухгалтериягача бўлган оралиқни ўтиб бориш тасдиқланган жадвалига мувофиқ, ҳужжатлар айланиши аниқ ташкил этилганлиги ва дастлабки ҳисоб ҳужжатлари бухгалтерияга ўз вақтида келиб тушиши катта аҳамиятга эга бўлади. Шу боис, корхонада асосий мол-мулклар, товар-моддий заҳиралар, пул кредитлари, ҳисоб-китоблар ва баланснинг бошқа моддаларини белгиланган тартибда инвентарлаш ва унинг натижаларини ўз вақтида расмийлаштириш аҳамияти бениҳоя каттадир.