Atrof-muhitni muhofaza qilishdagi eng dolzarb muammolar

Qaytarish

Oqova suvlarni qaytarish usulida tozalash unda oson qay- tariluvchi moddalar bo‘1ganida qo‘llani1adi. Bu usuldan oqova suvdagi simob, xrom va mishyak birikmalarini yo‘qotishda foy- dalaniladi.
Tozalash jarayonida simob birikmalari simob metaligacha qaytariladi. Uni suvdan tindirish, filtrlash yoki flotatsiya usullari yordamida ajratib olinadi. Simobning organik birikmalari eritmadagi boshqa birikmalarni avval oksidlaydi, so‘ngra simob metaligacha qaytaradi. Simob va uning birikmalarining qaytarilishi uchun temir sulfıd, natriy borgidrid, natriy gidrosulfid, gidrazin, temir kukuni, vodorod sulfıd qo‘llaniIadi.
Oqova suv tarkibida mishyakning kislorodli birikmalari, shu- ningdek, anion ko‘rinishidagi tiosollar AsS,°, AsS₃° bo‘ladi. Oqova suv tarkibidan mishyak ionlarini yo‘qotish uchun uni qiyin eruvchan birikmalar ko‘rinishida cho‘ktirish kerak.
Oqova suvlardan oltı valentli xromli moddalarni tozalash uchun uni uch valentligacha qayıarib, ishqoriy muhitda gidroksid ko‘rinishida cho‘ktiriladi. Qaytaruvchilar sifatida faollangan ko‘mir, temir sulfat, natriy biosulfat, vodorod, oltingugurt qo‘sh oksidi, organik modda chiqindilari va boshqalar ishlatiladi. Amaliyotda natriy gidrosulfit (biosulfıt) eritmasidan foydalaniladi:
4H,6rO,+6NaHSO,+3H,SO4 —› 2Cr,(SO ₄), +3Na,SO4+10H ₂O
Reaksiya pH=3—4 va ko‘p miqdordagi sulfat kislota ishtirokida tez boradi. Uch alentli xromni cho‘ktirish uchun ishqoriy reagentlar Ca(OH)„ NaOH ishlatiladi. Cho‘ktirish uchun pH ning optimal ko‘rsatkichi 8-9,5 dir.
Cr'++3OH* = Cr(OH),
Tozalash davriy va uzluksiz qurilmalarda olib boriladi. Davriy qurilmalarda (5.10-rasm, a) oqova suvlar yig‘gichdan nasos yordamida reaktorga beriladi. Oqova suvdagi pH+3 bo‘1gan- da reaktorga eritma pH i 2,5-3 bo‘1guncha sulfat kislota, so‘ngra natriy bisulfit qo‘shiladi va 30 daqiqa aralashtiriladi. Keyin eritmaga ishqor hamda poliakrilamid qo‘shib, cho‘kmaga tushiriladi va reaktordan chiqarib yuboriladi.
Uzluksiz ishlovchi qurilmalarda (5.10-rasm, b) oqova suv
avval o‘rtalashtirgichga, so‘ngra aralashtirgich va neytralizatorga tushadi. O‘rtalashtirgichda suv 10-20 daqiqa bo‘ladi. Bisulfit eritmasini aralashtirgichga pH=2,5—3 ga yetguncha qo‘shi1adi. Aralashtirgichga kalsiy gidroksid (ohakli suv) yoki pH=8—9 bo‘1ishi




5.10-rasm. Xromni qaytarish qurfimasining chizmasi:
n—davriy harakatli: 7—yig‘uvchi; 2—reaktorlar; 3—o‘lchagich reaktorlar uchun sig‘imlar; 4-6 — reagentlar uchun sig‘im1ar; b —uzluksiz harakatli: 7—me’yorlashtirgich; 2—aralashtirgich; 3—neytrallash va tindirish uchun idish.
uchun NaOH qo‘shiladi. Zararsizlantirish jarayoni 30 min davom etadi. Neytralizatorda hosi1bo‘1gan cho‘kma asta-sekin zicNashadi va zaharsiz holdagi cho‘kindiga aylanadi. Cho‘kma tushishini tezlashtirish maqsadida eritmaga poliakrilamid qo‘shi1adi.
Bunda qaytaruvchi sifatida temir sulfat FeSO₄ ishlatilganda ^{yaxshi natijalar beradi. Jarayonni’} k^{islotali va ishqoriy muhitda olib} borish mumkin.
2CrO, + 6FeSO₄ + 6H₂SO, = 3Fe₂ (SO,) + Cr₂ (SO ), + 6H₂O
2CrO₃ + 6FeSO, + 6Ca(OH)₂ + 6H₂O = 2Cr(OH), + 6Fe(OH), + 6CaSO,
Temir sulfat sarfi pH muhitiga va xrom konsentratsiyasiga bog‘1iq. Jarayon harorat 20"C, pH - 7 va FeS 0 ₄ ning sarfi stexiometrik ko‘rsatkichdan 1,3 marta ko‘p bo‘1ganda boradi. Oltingugurt dioksidi bilan qaytarish quyidagicha boradi:
SO, + ^H_z^O —+ H,SO„ 2CrO, + 3H₂SO, Cr₂(SO,), + 3H,O
Cr(VI) ning to‘liq qaytarilishi uchun ketadigan vaqt xromning suvdagi miqdoriga bog‘liq. Soda (Na₂CO₃) ishtirokida oqova suv tarkibidagi xrom undan to‘1iq ajraladi.

6Na,CrO₄ + SO, + Na₂CO, + nH,O = Cr,O-₃
nH,O + 3Na SO4 + CO,

Qaytarilish jarayoni 90"C da olib boriladi. Filtrlash orqali cho‘kma ajratib olingach, oqova suv tarkibida faqat natriy sulfat qoladi. Cho‘kmadan xrom oksidini ajratib olish uchun yuqori temperaturada qizdiriladi. Qaytaruvchilar sifatida rux gidrosulfat yoki uning ohak bilan aralashmasi, shuningdek, fosforli birik- malar, tabiiy gaz, ammiak, vodorod ishlatiladi. Cr(VI) ni erimay- digan birikmalar ko‘rinishida bariy asetat ishtirokida ham olish mumkin. Bu holatda xrom bariy xromat ko‘rinishida cho‘kadi. Bu
usulning afzalligi oqova suvlarni bir vaqtning o‘zida SO₄² ionlaridan ham tozalash mumkin bo‘1adi.

4. 
   Oqova suvlarni og‘ir metall ionlaridan tozalash
   

Sanoatning ko‘pgina tarmoqlarida simob, xrom, kadmiy, rux, qo‘rg‘oshin, mis, nikel, mishyakning turli birikmalari va boshqa moddalar qayta ishlanadi yoki qo‘llanadi. Buning natijasida oqova suvlar ularning qoldiqlari bilan iftoslanadi.
Oqova suv tarkibidaC bu moddalarni ajratib olishda tozalash- ning reagent usuli ko‘proq ishlatiladi. Bu usulning mohiyati turli reagentlar qo‘shib, oqova suv tarkibidagi eriydigan moddalarni erimaydigan holatga o‘tkazib, ularni cho‘kma ko‘rinishida suv tarkibidan ajratishdir. Reagent tozalash usulining kamchiligi cho‘kma1ar bilan birga qimmatbaho moddalar hann yo‘qoti1adi. Oqova suv tarkibidagi og‘ir metall ionlarini ajratib olishda reagentlar sifatida kalsiy gidroksid Ca(OH) ₂ natriy gidroksid NaOH, natriy karbonat Na₂CO₃, natriy sulfid Na₂S, turli

chiqindilar, masalan, tarkibida ( ) CaO-51,3; MgO—9,2; SiO ₂
—27,4; Cr ₂O ,—4, 13; A1,O ₃- 7,2; FeO—0,73 bo‘lgan ferroxrom shlaRi qo‘llani1adi.
Bu reagentlar ichida kalsiy gidroksiddan ko‘proq foydalaniladi. Metallarni cho‘ktirish gidroksid ko‘rinishida olib boriladi. Bunda jarayon pH i har xil bo‘lishi mumkin.
Turli metallar gidroksidlarining cho‘kmaga tusha boshlashi va to‘1iq cho‘kishga mos keluvchi pH qiymati metallarning xossasi, eritmadagi konsentratsiyasi, temperatura va eritmadagi iflosliklar miqdoriga bog‘1iq. Masalan, ikki yoki bir necha metall ionlarining pH=const bo‘1ganida birgalikda cho‘ktiri1ishi ularni alohida cho‘kti- rilganidan ko‘ra yaxshi natija beradi. Bunda aralash kristallar hosil bo‘1adi va qattiq faza yuzasida metall ionlarining adsorbsiyasi vujûdga kelib, ba’zi metall ionlarini to‘liq tozalash imkoni tug‘i1adi.