Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti

16-mavzu. Inson ekologiyasi
Reja:
1.Axoli sonining o'sishi va ekologii muammolar.
2.Atrof-muxit va demografik siyosat.
3.O'zbekistonda ekologii qonunchilik va uning samaradorligini oshirish.

1.Axoli sonining o'sishi va ekologii muammolar.

Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining rivojlanayotgan mamlakatlarida aholining tez o'sishi (hududlarning haddan tashqari ko'payishi) (ba'zi ma'lumotlarga ko'ra 80% dan ko'proq va boshqa ma'lumotlarga ko'ra 95% ga yaqin), ular kam fazoviy iqtisod bilan ajralib turadi,
Uchinchi dunyoning aksariyat mamlakatlarida aholini boshqarish tizimi va aniq demografik siyosat mavjud emas, rivojlangan mamlakatlarda, avvalambor G'arbiy Evropa aholisining toraytirilgan ko'payishi (demografik inqiroz) tufayli qarish va depopulyatsiya. global miqyosda aholining notekis o'sishi, Umuman sayyorada populyatsion ko'payish turi, o'lim darajasi pasayishi tug'ilishning pasayishi bilan birga kelmasa. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va uning fuqarolarining hayot darajasi qanchalik past bo'lsa, unda tug'ilish darajasi shunchalik yuqori bo'ladi va aksincha, milliy iqtisodiy tizim yuqori o'sish sur'atlariga erishgani sayin, tug'ilishning pasayishida barqaror tendentsiya kuzatilmoqda va jamiyatda keksa odamlarning tarqalishi boshlanadi (munosabatlar) teskari proporsional). Dunyo miqyosidagi demografik muammoning keskinligi uning ekologik holati bilan bog'liq: sayyoramizning hozirgi aholisi sayyoramiz aholisiga nisbatan bu chegaradan 10 baravar ko'proq. Aholining zichligi va o'sishi oziq-ovqatga ortib borayotgan ehtiyojni qondirish uchun qishloq xo'jaligini ishlab chiqarish imkoniyatlari va texnologiyalaridan ustundir, shuningdek, boshqaruvni yanada intensiv boshqarish tizimini qayta qurish.
Olimlar hozirgi demografik muammoning sabablarini XX asrning ikkinchi yarmidagi "demografik portlash" da, Ikkinchi Jahon Urushidan keyin aholi o'sishi va o'rtacha umr ko'rish o'sishi uchun qulay sharoitlar paydo bo'lganida ko'rishmoqda. Har soniyada Yer yuzidagi odamlarning soni 3 kishiga ko'payadi, deb ishoniladi. Demografik portlash va turli mintaqalarda populyatsiyaning notekis o'sishi tegishli global muammolarning kuchayishiga olib keladi:+
atrof-muhitga demografik bosim,
etnik va madaniyatlararo muammolar (millatlararo va madaniyatlararo ziddiyatlar),
muhojirlar va qochqinlar muammolari,
qashshoqlik, qashshoqlik va oziq-ovqat etishmasligi muammolari,
urbanizatsiya muammosi ("noumid urbanizatsiya"),
ishsizlik, ishlab chiqaruvchi kuchlarning tarqalishidagi deformatsiyalar va boshqalar.
Demografik muammo eng jiddiy va nozik masalalardan biridir. Birinchidan, aholining o'sish sur'atlarini pasaytirishning aniq va eng muhimi, qonuniy va qonuniy maqbul universal mexanizm hali ishlab chiqilmagan. Ikkinchidan, hattoki moliyaviy nuqtai nazardan, dunyo mamlakatlaridagi turmush darajasi va tug'ilish darajasi o'rtasidagi teskari mutanosiblik paradoksi tufayli muammoni hal qilish qiyin.
Dunyo miqyosidagi demografik muammoni hal qilish bo'yicha takliflar murakkab o'ziga xoslik tufayli alohida ahamiyatga ega. Bizning resursimiz foydalanuvchilariga yangi statistika va tahlillar, g'oyalar, loyihalar va ushbu yo'nalishdagi echimlar uchun minnatdorchilik bildiramiz.
Atrof-muhit muammosi sifatida populyatsiyaning portlashi
Eng muhim ekologik muammo hanuzgacha sayyoramizning haddan tashqari ko'pligi muammosi bo'lib kelmoqda. Nega aynan u? Ha, chunki bu ortiqcha muammolar bo'lib, qolgan barcha muammolarning paydo bo'lishi uchun zarur shart bo'lib qoldi. Ko'pchilik, er o'n milliard kishini to'ydira oladi, deb ta'kidlashadi. Ammo bularning barchasi bilan har birimiz nafas olamiz va deyarli har bir kishining shaxsiy mashinasi bor va ularning barchasi har yili ko'paymoqda. Natijada havo ifloslanishi. Shaharlar soni ko'payib bormoqda, ko'proq aholi punktlarining yashash joylarini kengaytirib, ko'proq o'rmonlarni yo'q qilish kerak. Xo'sh, biz uchun havoni kim tozalaydi? Binobarin, Yer omon qolishi mumkin, ammo insoniyat bu ehtimoldan xoli emas.
Aholi sonining o'sish dinamikasi
Aholi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda, olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, bundan qirq yil muqaddam bir millionga yaqin odam bo'lgan, XX asrda biz allaqachon bir yarim milliard bo'lganmiz, o'tgan asrning o'rtalariga kelib ularning soni uch milliardga etgan edi, hozir esa bu raqam etti milliardga yaqin.
Sayyoramiz aholisi sonining ko'payishi, har bir inson hayot uchun ma'lum miqdorda tabiiy resurslarga muhtojligi sababli ekologik muammolarga olib keladi. Bundan tashqari, dunyoning kam rivojlangan davlatlarida tug'ilish darajasi yuqori, bunday mamlakatlarda ularning aksariyati kambag'al yoki och qolishadi.
Populyatsiya portlashi eritmasi
Bu muammoni faqat bitta yo'l bilan, tug'ilishni kamaytirish va aholining turmush sharoitini yaxshilash orqali hal qilish mumkin. Ammo qanday qilib to'siqlar paydo bo'lganda odamlarni tug'maslik uchun: din ruxsat bermaydi, oila katta oilalarni qo'llab-quvvatlaydi, jamiyat cheklovlarga qarshi. Rivojlanmagan mamlakatlarning hukmron doiralari uchun katta oilalarning mavjudligi foydalidir, chunki u erda savodsizlik va johillik rivojlanib bordi va shunga mos ravishda boshqarish osonroq.
Kelajakda ochlik tahdidi bilan haddan tashqari ko'payish xavfi. Aholi tez o'sib borishi va qishloq xo'jaligi unchalik tez rivojlanmayotgani sababli. Sanoatchilar inson salomatligi uchun xavfli bo'lgan pestitsidlar va kanserogenlarni qo'shib, pishib etish jarayonini tezlashtirishga harakat qilmoqdalar. Sifatsiz oziq-ovqat bilan bog'liq yana bir muammo. Bundan tashqari, toza suv va unumdor erlarning etishmasligi mavjud.
Aholi sonining ko'payishi sabablari va oqibatlari
Endi dunyo aholisi 7 milliarddan oshdi, bundan 3 ming yil avval nima bo'lganini tasavvur qilish qiyin. Ammo miloddan avvalgi 1000 yilda bu atigi 50 million edi. Taxminan 2,5 ming yildan so'ng, sayyoradagi odamlar soni o'n baravar ko'payib, 500 millionga etdi.
Demografik portlash ayniqsa Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlariga xosdir.
Qishloq xo'jaligini inqilobining boshida miloddan avvalgi 1000 yil, sayyoramizda 10 million kishi va yangi davrning boshida 250 million kishi bor edi.
1830 yilda Yer aholisi 130 yilda, 1930 yilda, I.00, I.00, aholiga shubha qilish uchun 100 yil davom etdi. 1960 yilda Yer aholisi, 1990 yildagi 4 milliard, 2003 yil esa 4 milliard kishi yashagan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 1999 yil 17 iyulda 8 H 45 min Greenwich, olti milliard yilda yashagan.
O'tgan mingyul davomida er aholisi 18 baravar oshdi. Birinchi ikki baravar ko'payish uchun bu 600 yil, ikkinchi-230, uchinchi - 100, oxirgi - 38 yil uchun.
1975 yildan 1985 yilgacha aholi yiliga 77 millionga ko'paydi, I.E. o'rtacha 1,8% ga, in rivojlangan davlatlarah, 0,5% ga, rivojlanishda - 2,1% ga, Afrikada - 3%. Insoniyat tarixida hech qachon bunday o'sish sur'atlari bo'lmagan. 1999 yilda, tunularning yarmidan ko'pi 25 yoshgacha bo'lgan.
Demografik siyosat-aholi siyosatning asosiy qismi bo’lib, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlari va turli davlatlarda o’ziga xos hususiyatlarga, yo’nalishlarga egadir. Aholi siyosati demografik siyosatga qaraganda keng qamrovli bo’lib, aholini rivojlantirish maqsadida olib botiladigan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yo’nalishi hisoblanadi.

Aholi rivojlanishi esa, o’z maqsadida uning xam miqdoriy sifatiy jixatlarini o’zgarib borishida namoyon bo’ladi. Aholining miqdoriy rivojlanishi deganda ma’lum davrda, ma’lum hudud aholisi yoki millatining son jihatidan o’zgarib borshi tushiniladi. Aholining sifatiy rivojlanishi esa, asosan uning salomatligi, o’rtacha umr ko’rishi, bilim darajasi va ma’lum tarbiya olishi komilligida o’z ifodasini topadi. Aholi tivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining uzviy qismi bo’lib, u o’z ichiga asosan oiladan, oila muhitida olar edi. Keyinchlik sanoat asta- sekin rivojlanib borishi natijasida mexnatga tayyorlashda maxsus bilimlar, maxsus faoliyat zarur bo’lib qoldi. Bu zarurat davlatda ta’lim tizimini yanda rivojlantirishda, yoshlarga naxsus bilim berib, kasb-xunar o’rgatishga extiyoj yaratdi. Natijada o’lkamizda ta’lim tizimi tashkil topdi va rivojlandi. Xozirgi davrda O’zbekistonda aholi siyosatining asosiy maqsadi uning sifatiy rivojlanishini tashkil etishdan iboratdir.

Aholining sifatiy rivojlanishi quyidagilarni o’z ichiga oladi.
aholi salomatligining holati, bolalar va onalar o’limi o’rtacha umr davri:
aholining ta’lim darajasi va uning tarkibi:
aholining kasb-hunarga tayyorlik darajasi:
aholining sotsial tarkibi va sotsial mobilligi:
aholining urbanizatsiyalshganligi:
aholining hududiy harakati:
aholining ma’naviy madaniy qadriyatlari va ularni saqlash, e’zozlash:
Respublikada aholi siyosati o’zaro chambarchas bog’langan bo’g’inlardan tashkil topgan. Ushbu bo’g’inlarga demografik siyosat, aholi migratsiyasi, urbanizatsiya va bandlik siyosatlari kiritish mumkin.
Demografik siyosat aholi siyosatini uzviy qismi bo’lib, uning asosiy maqsadi aholini miqdoriy rivojlanishi bosqichlaridan iboratdir. Demografik siyosatning asosiy obyekti aholining takror barpo bo’lish jarayoni xisoblanadi. Demografik siyosat orqali kutilgan, istalgan aholi takror barno turiga erishiladi. Ma’lumki aholi takror barno bo’lishi tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir. Shu bois ushbu jarayonlarni siyosat yo’li bilan jamiyat tomonidan boshqarilishi ham demografik siyosat vaziyatlaridandir. Jamiyat taraqqiyotiga nazar tashlasak, demografik jarayonlarni, ayniqsa tug’ilish, nikohni jamiyat tomonidan boshqarilganligini guvohi bo’lamiz. Hatto bu haqida eng qadimgi olimlar Aflotun va Aratsu asrlarida ham uchraydi. Qadimgi Rimda tug’ilish va nikohni ozod insonlar o’rtasida qo’llab – quvvatlovchi, qonunlar qabul qilingan. Feodalistik jamiyatda esa din tomonidan shunday qattiq qonunlar yaratilganki, ularda nikoh, cheklanmagan tug’ilish va katta oilalar aholini muntazam ko’payib borishini omili sifatida ximoya qilingan, qo’llab – quvvatlangan Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish usulini rivojlanishi esa demografik jarayonlarda yangi muammolarini, yo’nalishlarni kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Sanoatni rivojlanishini shahar turmushi tarzini kengayishi, ayollarni ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tufayli, oilada farzandga bo’lgan talab kamaydi. Ko’p bolali ayollarda, kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qator iqtisodiy muammolar vujudga keldi, natijada tug’ilish o’z-o’zidan kamaya boshladi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli rivojlangan Fransiya va boshqa Yevropa davlatlarida tug’ilish XIX asrning birinchi o’n yilligidan boshlab kamaya bordi. Ushbu davlatlarda XX asirga kelib aholini ta’biy o’sishi nihoyatda kamayib ketdi.
Aholi takror barno bo’lishi kengaygan turgan qisqargan turdan o’tdi. Natijada bu davlatlarda aholini qarishini “Demografik qarish” jarayoni sodir bo’ldi. Bu xam davlat tomonidan maxsus demografik siyosat olib borishni taqozo etdi. 1946-yilda Fransiyada tug’ilishni ko’tarish orqali aholi miqdori ko’payishiga erishishi maqsadida oilalarga birinchi va ikkinchi ayniqsa uchinchi farzandlarining tug’ilishida alohida nfaqa ajratildi. 1960-1970-yillarda tu’gilishini ko’tarish maqsadidan demografik siyosat boshqa rivojlangan davlatlarga xam olib berildi. Lekin ushbu davlatlardagi siyosiy mulkchilik formasi tug’ilishini ko’paytirish uchun hamma chora tadbirlarni qo’llashda ba’zi muammolarni keltirib chiqarar edi . Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug’ilish darajasini ko’tarib, optimal, normal xolgagina keltirishni juda mushkul bo’lmoqda. Rivojlanayotgan davlatlarga esa. Aksincha 1960-1990-yillarda tug’ilishning yuqori darajada turganligini va o’lim hollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tibbiy o’sishi juda yuqori darajada bo’ldi. Natijada Osiyo, Afrika va janubiy Amerikada joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko’payib ketdi. Bu xolini demografik mutahassislar “Demografik portlash” deb atadilar. Ushbu davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan. Xolda aholisining bunday tez ko’payishi tug’lilishini cheklashga majbur etdi. Natijada rivojlanayotgan davlatlarga davlat tomonidan “oilani rejalashtirishi” ya’ni “tug’ilishini nazorat etish” borasida demografik siyosat olib boriladi masalan, hitoyda bir oilaga bir bola siyosati olib boriladi.

Demografik siyosat o’tkazish uslublari shartli ravishda uch yo’nalishga ajratish mumkin.





Ijtimoiy-psihologik

Iqtisodiy

Ma’muriy-huquqiy

Iqtisodiy uslub asosan tug’ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo bo’lishi aholi ko’payishini ta’minlay olamgan hollarda qo’llaniladi. Bu uslubda davlat tomonidan homilador ayollarga (ma’lum davrda) u farzand ko’rgandan keyin va farzandi 2-9 yoshga etgunga qadar mahsus nafaqalar ajratiladi, birinchi, ikkinchi, uchunchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi. Ko’p bolali oilalarga ham iqtisodiy yordamlar berib boriladi.

Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi yosh bolasi bor ayollarga ish joylaridan bazi bir imtiyozlar beriladi, ularga ham farzandlarini tarbiyalab, ham ijtimoiy faoliyatlarini davom etttirish uchun sharoit yaratiladi shiningdek bazi davlatlarda kam ta’minlangan oilalarga ham iqtisodiy yordam ajratiladi.
Tug’ilishini ko’tarish borasida olib boriladigan iqtisodiy uslubni yana biri nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta’minlsh borasida davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar. Shuningdek, bolalar kiyimlari oziq-ovqatlarini arzon narxda sotish maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyatining sifatini yaxshilash bolalar va onalar salomatligini davlat tomonidan muxofaza etilishi aholiga maishiy hizmat korsatish qabilalar ham aholi takror barpo bo’lihsiga ijobiy ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar xisoblanadi.
Ma’muriy- huquqiy uslubga aholi takror barpo bo;lishi, oilalar tashkil topishiga turli qonunlar orqali ta’sir ko’rsatish kiradi. Masalan, abort (homilani suniy yo’l bilan yo’q qilish) larni qonun bilan man etilishi, nikoh yoshlarini ko’tarilihsi, aholi migrassion harakatini cheklash, yoki rivojlantirish oila buzilganda, er va hotin ajralishganda ona va bola huquqlarni qonuniy himoyasi, bolani ota-ona oldidagi burchini qonuniy belgilash, homilador ayolni ishga qabul qilishda, yoki ishdan bo’shatishda ular huquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini hisobga olish kabi jarayonlardir.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. 
   Insonning ekologik tizimdagi o‘rnini izohlang
   
2. 
   Insonning biologik adaptatsiyasi nima?
   
3. 
   Tabiatni muhofaza qilishning qanday chora-tadbirlari mavjud?
   
4. 
   O‘zbekistonda tabiat muhofazasi sohasida qabul qilingan qanday qonunlarni bilasiz ?
   
5. 
   Ekologik xavfsizlik deganda nimani tushunasiz?
   

Testlar.
1. Har soniyada Yer yuzidagi odamlarning soni qancha kishiga ko'payadi
a)4
b)3
c)2
d)5
2. dunyo aholisi qancha?
a) 7 milliarddan oshdi
b) 5 milliarddan oshdi
c) 8 milliarddan oshdi
d) 6 milliarddan oshdi
3. Miloddan avvalgi 1000 yilda aholi qancha bo’lgan?
a) 70 million
b) 30 million
c) 50 million
d) 60 million
4. Demografik portlash qaysi mamlakatlariga xosdir?
a) Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi
b) Afrika va Lotin Amerikasi
c) Osiyo, Afrika
d) Osiyo, Lotin Amerikasi
5. O'tgan mingyul davomida er aholisi nechi baravar oshdi
a)10
b)14
c)18
d)13
6. Demografik siyosat …
a) aholi siyosatning asosiy qismi bo’lib, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlari va turli davlatlarda o’ziga xos hususiyatlarga, yo’nalishlarga egadir
b) Aholi tivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining uzviy qismi bo’lib, u o’z ichiga asosan oiladan, oila muhitida olar edi
c) aholi takror barno bo’lishi tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir
d) Aholi takror barno bo’lishi kengaygan turgan qisqargan turdan o’tdi
7. Demografik siyosat o’tkazish uslublari shartli ravishda necha yo’nalishga ajralgan?
a)3
b)4
c)4
d)5
8. Demografik siyosat o’tkazish uslublari shartli ravishda yo’nalishlari qaysilar?
a) Ma’muriy-huquqiy
b) Ijtimoiy-psihologika
c) Iqtisodiy, Ma’muriy-huquqiy, Ijtimoiy-psihologika
d) Ma’muriy-huquqiy, Ijtimoiy-psihologika
9. Iqtisodiy uslub …
a) ishdan bo’shatishda ular huquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini hisobga olish kabi jarayonlardir
b) tug’ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo bo’lishi aholi ko’payishini ta’minlay olamgan hollarda qo’llaniladi
c) Tug’ilishini ko’tarish borasida olib boriladigan iqtisodiy uslubni yana biri nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta’minlsh borasida davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar
d) huquqiy uslubga aholi takror barpo bo;lishi, oilalar tashkil topishiga turli qonunlar orqali ta’sir ko’rsatish kiradi
10. Ijtimoiy-psihologika…
a) tug’ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo bo’lishi aholi ko’payishini ta’minlay olamgan hollarda qo’llaniladi
b) ishdan bo’shatishda ular huquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini hisobga olish kabi jarayonlardir
c) huquqiy uslubga aholi takror barpo bo;lishi, oilalar tashkil topishiga turli qonunlar orqali ta’sir ko’rsatish kiradi

d) Bu uslubda davlat tomonidan homilador ayollarga (ma’lum davrda) u farzand ko’rgandan keyin va farzandi 2-9 yoshga etgunga qadar mahsus nafaqalar ajratiladi, birinchi, ikkinchi, uchunchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi