Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti

14-mavzu. Barqaror rivojlanish vazifasi
Reja:
1.Barqaror rivojlanish.
2.Barqarorlik va muvaffaqiyat.
3.Atrof-muhit va savdo.

1.Barqaror rivojlanish.

Yuqori siyosiy darajada atrof-muhit muhofazasi mavzusi ilk marotaba 1972 yili Stokgolmda mazkur mavzuga bag’ishlangan BMT Konferenstiyasida ko‘tarilgan edi. Aynan ushbu anjumanda “inson farovon va yuqori qadr-qimmatga ega hayotni taqozo etadigan muhitda yashamog’i lozim” deyildi. Yer yuzidagi biosfera degradastiyasi sabablarini tahlil etish maqsadida Atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha butunjahon qo‘mitasi tashkil etildi. Mazkur Qo‘mita 1987 yili “Bizning umumiy kelajagimiz” sarlavhasi ostida ma’ruza tayyorladi. Unda rivojlangan mamlakatlardagi isrofgarchilik va rivojlanayotgan mamlakatlardagi yetishmovchilik ekologiyani yomonlashuvining asosiy sabablaridan biri sifatida tilga olindi. Sayyoramizni saqlab qolish uchun esa jahon hamjamiyati xattiharakatini birlashtirish lozimligi qayd etildi. Birinchi marotaba “barqaror rivojlanish” tushunchasi, ya’ni kelajak avlod uchun tabiatni saqlash, inson va tabiat uyg’unligiga asoslangan rivojlanish aynan mazkur ma’ruzada keltirildi. Har bir mamlakatga iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik rejalar asosida barqaror rivojlanishning milliy strategiyasini ishlab chiqish tavsiya etildi. Strategiyaning asosiy maqsadlaridan biri kelajak avlod manfaatlaridan kelib chiqqan holda atrofmuhit muhofazasi bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirish edi. 2000 yili Ming yillik sammitida jahonning yetakchi davlatlari BMTning Mingyillik Deklarastiyasini qabul qilib, unda Mingyillik rivojlanish maqsadlari belgilab berilgandi.
Maqsadlarning biri ekologik barqarorlikni ta’minlash bo‘lib unda:
– 2010 yili biologik xilma-xillikning yo‘qolishini kamaytirish;
– 2015 yili toza ichimlik suv iste’molidan mahrum bo‘lgan aholi sonini ikki
barobarga kamaytirish;
– 2020 yili 100 million nafar qashshoqlikda kun kechiruvchi aholi
hayotining farovonligini oshirish ko‘zda tutilgan edi.
2002 yili Yoxannesburgda Barqaror rivojlanish bo‘yicha o‘tkazilgan
Butunjahon sammitida “Siyosiy deklarastiya” va “Barqaror rivojlanish bo‘yicha
oliy darajada Butunjahon uchrashuvlar qarorlarini bajarilish rejasi” qabul qilindi.
Siyosiy deklarastiyada yana bir marotaba barqaror rivojlanishga sodiqlikni qayd
etildi. Ushbu hujjatda millionlab odamlarning toza ichimlik suviga va elektr
quvvatiga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, 2015 yilga qadar qashshoqlik darajasini 50
foizga kamaytirish ko‘zda tutilgan edi. Shuningdek reja foydali qazilma
boyliklarga ajratiladigan subsidiyalarrni kamaytirish belgilangan. Aynan Reja
jahon hamjamiyatining barqaror taraqqiyot yo‘lidagi harakatini tartibga solib,
belgilab berdi. Rasmiy hujjatlarga ko‘ra barqaror taraqqiyotga o‘tishni boshlash
2005 yildan amalga oshirilishi lozim edi. 2012 yili BMT Konferenstiyasi
o‘tkazilganiga 20 yil to‘ldi. BMTning atrof muhit muhofazasi bo‘yicha Dasturi
(YuNEP) belgilangan Rejaning 90 ta punktidan faqatgina 4 ta punkti amalga
oshirilganligini qayd etdi. Bu Rejaning barbod bo‘lganligini ko‘rsatdi. Iqlim
o‘zgarishi Rejaga asosan to‘xtatilmagan, dengiz suvining ishqorlik darajasi
pasaymagan, aksincha ko‘tarilgan bo‘lib, undagi jonivorlarning qirilishiga sabab
bo‘layotgan, biologik xilma xillik yo‘qolayotganligi, o‘rmon kesilishi 4 barobar
ko‘payganligi ma’ruzada qayd etildi. Mazkur muammolarni hal etish va barqaror
rivojlanishga o‘tish uchun biosferaning ekologik salohiyatidan o‘ylab, reja asosida,
unga zarar yetkazmagan holda foydalanish lozim. Zero bugungi kunda biosferadan
foydalanish ko‘lami nafaqat milliy hududlarni, balki davlatlararo makonni qamrab
olgan.Ekologik tanazzulning kelib chiqishiga asosiy sabab esa iqtisodiy o‘sish va
jamiyatning iste’molchilik salohiyatining oshganligidir. Yana bir muammo, hanuz
jahon hamjamiyati global biosferadan foydalanishning huquqiy maqomini
belgilagani yo‘q. Insoniyatning umumiy boyligi bo‘lgan tabiatdan oqilona
foydalanishning yakdil mexanizmi ishlab chiqilmadi. Ona Sayyoramiz
zahiralaridan foydalanishning aniq hisobi olib borilmayapti. Yerning biosfera
qobig’idan faqatgina eng rivojlangan davlatlargina foydalanishmoqda. G’arb
mamlkatlari va AQSh global ekologik salohiyatdan foydalanishdagi yuqori
ulushidan voz kechgilari yo‘q. Yer zahiralaridan foydalanish huquqi, erkinligi va
majburiyatlarini ishlab chiqish vaqti keldi. Bu esa ularning degradastiyasi va talontaroj bo‘lishiga olib kelmoqda. Agarda atrofga boqsangiz dunyo barqaror
rivojlanishga teskari ravishda harakat qilmoqda. Inson farovonligini ekologik
inqiroz hisobiga oshirish yaqin kelajakda o‘zining salbiy oqibatlarini ko‘rsatishi
aniq. Uning yagona yo‘li ekologik iqtisod yoki yashil iqtisodga o‘tishdir. Buni
YuNEP bir necha marotaba o‘z ma’ruzalarida qayd etgan edi. Yashil iqtisod bu
quvvatni tejovchi buyumlarni ishlab chiqarish, muqobil energiyadan foydalanish,
atmosferaga zaharli gazlarni chiqarmaydigan, elektr quvvati bilan yuradigan transportdan foydalanish, suvni tejash, tuproq unumdorligini oshirishda kimyoviy
moddalardan foydalanmaslik va hokazo. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra bugungi
kundagi mavjud ekotexnologiyalardan samarali foydalanilsa elektr quvvatini 2
barobar, 2025 yilga kelib avtomobillar tomonidan yoqiladigan yonilg’ini 50 foizga
kamaytirish mumkin.
2012 yili Rio-de-Janeyroda BMTning barqaror taraqqiyot bo‘yicha “Rio
+20” nomini olgan Konferenstiyasi bo‘lib o‘tdi. Sammit ochilishida so‘zga chiqar
ekan, BMTning Bosh kotibi Pan Gi Mun insoniyat yangi davrga qadam
quyayotganligini qayd etdi. U 2040 yilga borib Yer sharining aholisi 9 mlrd.ga
ko‘payishini hisobga olib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eski modeli o‘z
ahamiyatini yo‘qotganligini ta’kidladi. Ma’ruzada 2030 yilga kelib dunyo
aholisining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyoji 50 foizga, elektr quvvatiga ehtiyoj- 45
foizga, suv zahiralariga esa 30 foizga o‘sishi ta’kidlandi.
2.Barqarorlik va muvaffaqiyat.
Barqaror rivojlanish ba'zan ba'zilar uchun erishib bo'lmaydigan maqsadlarni ko'zlaydi. Masalan, energetika sohasida energiya samaradorligi va toza energiya qancha ko'p bo'lsa, sanoat korxonalari atrof-muhitga kamroq zarar etkazishi haqiqatdir. Biroq, samarali sanoat va fabrikalarni rivojlantirish uchun bu zarur arzon bo'lmagan texnologik rivojlanish, shuning uchun u dunyodagi barcha mamlakatlar uchun juda ham qulay emas. Moliyaviy resurslari kam bo'lgan mamlakatlar uchun yuqori operatsion xarajatlarga ega bo'lgan ekologik toza zamonaviy zavod, odatdagidek elektr stantsiyasiga qaraganda barqaror emas, hatto ekologik nuqtai nazardan samaraliroq bo'lsa ham. Shu sababli, eng kam rivojlangan mamlakatlar ular qurbonlik qilish tarafdori emaslar bu atrof-muhit ekspluatatsiyasi natijasida iqtisodiy o'sishni cheklashi kerak. Ushbu tenglik va iqtisodiyotning barcha muammolarini engillashtirish uchun sayt "Turli xil dunyoda barqaror rivojlanish" ko'p yo'nalishli imkoniyatlarni birlashtirish va madaniy xilma-xillikni barqaror rivojlanishning yangi strategiyasining asosiy elementi sifatida talqin qilish orqali ushbu yo'nalishda ishlaydi.Ushbu ma'lumot bilan siz har safar ko'rganingizda barqaror rivojlanish bilan bog'liq barcha narsalarni bilib olishingiz mumkin bo'ladi.Bizning rivojlanishimiz uchta asosiy ustunni (iqtisodiyot, ekologiya va jamiyat) takomillashtirish bilan bog'liq bo'lishi kerakligini hisobga olsak, barqaror rivojlanish maqsadi eng munosib loyihalarni aniqlash insoniyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatlarini bir-biriga moslashtira oladigan va sayyorani yo'q qilmasdan yoki resurslarni kamaytirmasdan yaxshilaydigan.Rejalar, dasturlar va loyihalarni ishlab chiqarishda dunyodagi barcha sub'ektlar (ham odamlar, ham kompaniyalar, uyushmalar va boshqalar) ushbu uchta ustuni hisobga olishlari kerak, chunki agar biz o'z turmush darajamizni davom ettirishni va kelajak avlodlar uchun saqlab qolishni istasak, biz bizning resurslarimizni tejashimiz kerak.Mamlakat iqtisodiy jihatdan cheksiz va hech narsani qurbon qilmasdan o'sishi mumkin degan g'oya bu utopiya. Hozirgi kunga qadar bizning jamiyatimiz energiya ishlab chiqarishni neft, tabiiy gaz yoki ko'mir kabi qazilma yoqilg'ilarni yoqishga asoslanmoqda. Iqtisodiy jihatdan harakat qilish va o'sishning bu usuli bizning atmosferamizni, suvlarimizni va tuproqlarimizni ifloslantiradi va o'z navbatida tabiiy resurslarning kamayishi va yomonlashishiga olib keladi.Toza va qayta tiklanadigan energiya texnologiyasining rivojlanishi bilan qazilma yoqilg'iga bog'liqlik kamaydi. Biroq, iqtisodiyotimizni qazib olinadigan yoqilg'idan butunlay chiqarib tashlash hali ham etarli emas. Shuning uchun barcha mamlakatlar uchun oldinga yo'nalish dekarbonlangan va qayta tiklanadigan energiya iqtisodiyotiga asoslangan energetik o'tishdir.

3.Atrof-muhit va savdo.

Xalqaro savdo va atrof-muhitning buzilishi
Borgan rol haqida munozaralar bo'lib o'tdi xalqaro savdo ifloslanishning ko'payishida o'ynadi. Ba'zilar esa ifloslanishning ko'payishini saqlab turing, natijada ular mahalliy darajaga olib keladi atrof-muhitning buzilishi va global jamoat fojiasi Xalqaro savdoning o'sishi bilan chambarchas bog'liq, boshqalari fuqarolar tobora boyib borgan sari ular atrof-muhitni toza qilish tarafdori bo'lishlarini ta'kidladilar. "Erkin savdo daromadlarni oshirganligi sababli, bu to'g'ridan-to'g'ri miqyosli ta'sir orqali ifloslanish darajasini oshirishga hissa qo'shadi. Shu bilan birga, bu daromadning tarkibini va ta'sirini keltirib chiqaradi, ikkalasi ham ifloslanish darajasini pasaytiradi".Ekologik tariflarni amalga oshirish tarafdorlari ta'kidlashlaricha, agar tarif to'g'ri amalga oshirilsa, xorijiy davlatlarning strategik xatti-harakatlarini to'xtatish va chet elda samarali iqtisodiy siyosatni tiklashga xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, ekologik tarif natijasida savdo davlatlari o'rtasida ekologik standartlar uyg'unlashtiriladi.Ekologik tariflarni muhokama qilishda ko'tariladigan eng muhim masalalardan biri bu savdo hajmini pasaytirish masalasidir. Ko'tarilgan dalil shundaki, tariflar savdoni pasaytiradi va aslida ifloslanish manbasini aniq yo'naltirmasligi mumkin. Ularning ta'kidlashicha, ifloslanish nafaqat chetdan olib kelinadigan tovarlar natijasida, balki ifloslanishning katta qismi mamlakat chegaralarida sodir bo'ladi, shuning uchun savdo shunchaki asosiy sababni samarali hal qilmasdan savdoga zarar etkazadi.
Doha vazirlarining deklaratsiyasi
Muzokaralar 2001 yilda bo'lib o'tgan Doha, Qatar ushbu shartnomalarni amalga oshirish bilan bog'liq ishlarni takomillashtirishga qaratilgan. Bu to'rtinchi vazirlar konferentsiyasi deb nomlangan vakolatli konferentsiya edi. Muhokama qilingan masalalardan biri ekologik tovarlar va xizmatlar savdosidagi to'siqlar masalasiga tegishli edi. Natijada vazirlar katalitik konvertorlar va havo filtrlari kabi atrof-muhitga tegishli tovarlar va xizmatlar uchun tarifli va tarifsiz to'siqlarni kamaytirishga yoki butunlay olib tashlashga rozi bo'lishdi.
Atrof-muhit iqtisodiyotining pastki maydoni iqtisodiyot bilan bog'liq. Yigirma birinchi asrda o'sib borayotgan ekologik muammolar tufayli u keng o'rganilayotgan mavzuga aylandi. Atrof-muhit iqtisodiyoti "milliy yoki mahalliy iqtisodiy ta'sirlarni nazariy yoki empirik tadqiqotlar olib boradi ekologik siyosat butun dunyo bo'ylab muayyan muammolar bilan shug'ullanish uchun muqobil atrof-muhit siyosatining xarajatlari va foydalari kiradi havoning ifloslanishi, suv sifati, toksik moddalar, qattiq chiqindilar va global isish. "
Atrof-muhit iqtisodiyoti ajralib turadi ekologik iqtisodiyot bunda ekologik iqtisodiyot iqtisodiyotni saqlashga yo'naltirilgan holda ekotizimning quyi tizimi sifatida ta'kidlaydi tabiiy kapital.Nemis iqtisodchilarining so'rovlaridan biri ekologik va atrof-muhit iqtisodiyoti turlicha ekanligini aniqladi iqtisodiy fikr maktablari, bilan ekologik "kuchli" ni ta'kidlaydigan iqtisodchilar barqarorlik va inson tomonidan yaratilgan kapital tabiiy kapitalning o'rnini bosishi mumkin degan taklifni rad etish.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. 
   Tabiatni muhofaza qilishning qanday chora-tadbirlari mavjud?
   
2. 
   Davlatlararo ekologik hamkorlikning zarurligini asoslab bering.
   
3. 
   Tabiatni muhofaza qilish sohasida xalqaro hamkorlikning tarixi.
   
4. 
   O‘zbekistonda barqaror rivojlanishni ta’minlash bo‘yicha qanday hujjatlar, qarorlar mavjud?
   
5. 
   . Yashaydigan joyingiz (shahar, qishloq, tuman) ni ekologik barqaror rivojlantirish masalalarini o‘rganib chiqing va referat yozing
   

Testlar.
1. BMT Konferenstiyasida Yuqori siyosiy darajada atrof-muhit muhofazasi mavzusi ilk marotaba Stokgolmda mazkur mavzuga bag’ishlangan konferensiya qachon bo’lib o’tdi?
a) 1972 yili
b) 1978 yili
c) 1971 yili
d) 1975 yili
2. BMT qachon “Bizning umumiy kelajagimiz” sarlavhasi ostida ma’ruza tayyorladi?
a) 1988 yili
b) 1987 yili
c) 1989 yili
d) 1985 yili
3. Qachon Ming yillik sammitida jahonning yetakchi davlatlari BMTning Mingyillik Deklarastiyasini qabul qilib, unda Mingyillik rivojlanish maqsadlari belgilab berilgandi.
a)2000yil
b)2001yil
c)2002yil
d)2003yil
4. Mingyillik rivojlanish maqsadlari
a) 2010 yili biologik xilma-xillikning yo‘qolishini kamaytirish
b) 2015 yili toza ichimlik suv iste’molidan mahrum bo‘lgan aholi sonini ikki barobarga kamaytirish
c) 2010 yili biologik xilma-xillikning yo‘qolishini kamaytirish, 2015 yili toza ichimlik suv iste’molidan mahrum bo‘lgan aholi sonini ikki barobarga kamaytirish
d) 2010 yili biologik xilma-xillikning yo‘qolishini kamaytirish, 2015 yili toza ichimlik suv iste’molidan mahrum bo‘lgan aholi sonini ikki barobarga kamaytirish , 2020 yili 100 million nafar qashshoqlikda kun kechiruvchi aholi
hayotining farovonligini oshirish ko‘zda tutilgan edi
5. BMTning atrof muhit muhofazasi bo‘yicha Dasturi
(YuNEP) belgilangan Rejaning nechta punkiti mavjud?
a)90
b)80
c)36
d)60
6. 2012 yili Rio-de-Janeyroda BMTning barqaror taraqqiyot bo‘yicha “Rio
+20” nomini olgan Konferenstiyasi bo‘lib o‘tdi. Ma’ruzada 2030 yilga kelib dunyo
aholisining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyoji qanchaga yetadi?
a)45%
b)50%
c)30%
d)25%
7. 2012 yili Rio-de-Janeyroda BMTning barqaror taraqqiyot bo‘yicha “Rio
+20” nomini olgan Konferenstiyasi bo‘lib o‘tdi. Ma’ruzada 2030 yilga kelib dunyo
aholisining elektr quvvatiga bo‘lgan ehtiyoji qanchaga yetadi?
a)45%
b)50%
c)30%
d)25%
8. 2012 yili Rio-de-Janeyroda BMTning barqaror taraqqiyot bo‘yicha “Rio
+20” nomini olgan Konferenstiyasi bo‘lib o‘tdi. Ma’ruzada 2030 yilga kelib dunyo
aholisining suv zaxiralariga bo‘lgan ehtiyoji qanchaga yetadi?
a)45%
b)50%
c)30%
d)25%
9. Yashil iqtisod bu
a) quvvatni tejovchi buyumlarni ishlab chiqarish
b) muqobil energiyadan foydalanish
c) quvvatni tejovchi buyumlarni ishlab chiqarish, muqobil energiyadan foydalanish
d) quvvatni tejovchi buyumlarni ishlab chiqarish, muqobil energiyadan foydalanish, atmosferaga zaharli gazlarni chiqarmaydigan, elektr quvvati bilan yuradigan transportdan foydalanish, suvni tejash.
10. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra bugungi
kundagi mavjud ekotexnologiyalardan samarali foydalanilsa elektr quvvatini 2
barobar, 2025 yilga kelib avtomobillar tomonidan yoqiladigan yonilg’ini necha foizga
kamaytirish mumkin.
a)45%
b)50%
c)30%
d)25%